Con ngu+o+`i tho+`i nay nga^y nga^'t tru+o+'c nhu+~ng va^.t the^? vo^ cu`ng nho? va` vo^ cu`ng lo+'n trong vu~ tru.. Ho. nghie^n cu+'u nhu+~ng ha.t tu+? nho? be' nha^'t va` du+. ddoa'n ddu+o+.c tuo^?i cu?a vu~ tru.. DDo^'i vo+'i nhie^`u ngu+o+`i, vu~ tru. mang da^'u ve^'t cu?a Thie^n Chu'a, ddo' la` no+i Thie^n Chu'a to? mi`nh cho con ngu+o+`i (x. Rm 1,19-20). Nhu+ng hi`nh a?nh Thie^n Chu'a ta tha^'y qua vu~ tru. co`n nhie^`u ne't chu+a ro~ ra`ng. Thie^n Chu'a kho^n ngoan va` nha^n ha^.u kho^ng chi? ba(`ng lo`ng vo+'i vie^.c to? mi`nh qua tu+. nhie^n, Ngu+o+`i co`n muo^'n ngo~ lo+`i vo+'i con ngu+o+`i dda~ ddu+o+.c du+.ng ne^n theo hi`nh a?nh Ngu+o+`i va` dda~ gieo va`o lo`ng ho. no^~i khao kha't kho^n nguo^i la` ddu+o+.c nhi`n tha^'y Thie^n Chu'a\.
DDe^? to? mi`nh cho toa`n the^? nha^n loa.i, Ngu+o+`i dda~ cho.n mo^.t nho'm ngu+o+`i dde^? la`m tha`nh mo^.t da^n to^.c, da^n I'traen. Ngu+o+`i hua^'n luye^.n ho. dde^? ho. ca?m nha^.n ddu+o+.c ti`nh thu+o+ng cu?a Ngu+o+`i va` dda'p la.i ba(`ng mo^.t lo`ng trung ti'n sa('t son. Ngu+o+`i dda~ ddi va`o do`ng li.ch su+? cu?a da^n I'traen dde^? ma(.c kha?i ba(`ng Lo+`i va` ba(`ng ca'c bie^'n co^'. Thu+o+? xu+a, nhie^`u la^`n nhie^`u ca'ch, Thie^n Chu'a dda~ no'i vo+'i cha o^ng chu'ng ta qua ca'c ngo^n su+' (Dt.1,1). Thie^n Chu'a dda~ no'i vo+'i con ngu+o+`i qua con ngu+o+`i va` ba(`ng ngo^n ngu+~ loa`i ngu+o+`i\. Nhu+~ng nghie^n cu+'u mo+'i ve^` ngu+~ ho.c trong ca'c tha^.p nie^n vu+`a qua dda~ la`m no^?i ba^.t ta^`m quan tro.ng cu?a ddo^.ng tu+` "no'i". Tha^.t va^.y, khi kha'm pha' ra nhu+~ng gia' tri. ddo^.c dda'o cu?a ngo^n ngu+~ va` nhu+~ng chie^`u ki'ch phong phu' cu?a no', con ngu+o+`i mo+'i tha^'y su+. kho^n ngoan cu?a Thie^n Chu'a khi Ngu+o+`i muo^'n ma.c kha?i ba(`ng ngo^n ngu+~ loa`i ngu+o+`i\.
Thie^n Chu'a dda~ no'i qua mie^.ng ca'c ngo^n su+', nhu+ng nhu+~ng lo+`i ddo' la.i nha(`m chua^?n bi. cho Ngo^i Lo+`i, Con cu?a Ngu+o+`i xua^'t hie^.n va`o tho+`i vie^n ma~n. Ngay ca? nhu+~ng bie^'n co^' trong li.ch su+? da^n I'traen, tuy co' gia' tri. va` the^' ddu+'ng rie^ng bie^.t, nhu+ng la.i hu+o+'ng ve^` ca'i sa('p dde^'n. Chi'nh Thie^n Chu'a dda~ dda(.t trong mo^~i bie^'n co^' mo^.t ma^`m mo^'ng sie^u vu+o+.t chi'nh mi`nh, dde^? chua^?n bi. cho Bie^'n co^' cu?a mo.i bie^'n co^' la` DDu+'c Kito^\. Du+o+`ng nhu+, nho+` mo^.t tho+`i gian da`i suy tu+, chi'nh ngu+o+`i Do-tha'i cu~ng nha^.n ra ddie^`u ddo'. Ho. tha^'y ra(`ng nhu+~ng bie^'n co^' qua' khu+' chi? la` su+. bie^?u lo^. mo^.t pha^`n y' ddi.nh cu?a Thie^n Chu'a o+? mo^.t ca^'p ddo^. ba^'t toa`n va` ca`ng lu'c Ngu+o+`i ca`ng ma(.c kha?i tro.n ve.n ho+n y' ddi.nh cu?a Ngu+o+`i\. Bie^'n co^' xua^'t Aica^.p hu+o+'ng dde^'n vie^.c gia?i pho'ng con ngu+o+`i kho?i a'ch no^ le^. to^.i lo^~i\. Giao U+o+'c Xinai ba(`ng ma'u nhu+~ng con bo` hu+o+'ng dde^'n mo^.t giao u+o+'c mo+'i ddu+o+.c ghi kha('c trong lo`ng ngu+o+`i (Gr. 31,31-34). DDa^'t hu+'a Canaan chi? la` hi`nh bo'ng mo+` nha.t cu?a Tha`nh Gie^rusalem mo+'i\. Ngay ca? nhu+~ng nha^n va^'t trong li.ch su+? nhu+ vua, ngo^n su+', thu? la~nh, tu+ te^' cu~ng xua^'t hie^.n nhu+ nhu+~ng ngu+o+`i do.n ddu+o+`ng cho mo^.t DDa^'ng kha'c cao vu+o+.t ho+n ho..
II\. CA'C SA'CH TA^N U+O+'C VA` NHU+~NG THE^? VA(N CHI'NH
Trong li.ch su+? da^n I'traen, Thie^n Chu'a dda~ la^.p giao u+o+'c vo+'i to^? phu. A'praham (St. 15,18) va` qua o^ng Mo^se^, Ngu+o+`i dda~ la^.p giao u+o+'c vo+'i ca? da^n to^.c na`y (Xh. 24,8). Trong nie^`m tin va`o DDu+'c Gie^su Kito^, ca'c nha` tha^`n ho.c Kito^ gia'o dda^`u tie^n dde^`u co' chung mo^.t xa'c ti'n, ddo' la` DDu+'c Gie^su khai mo+? giai ddoa.n chung cu.c cu?a li.ch su+? cu+'u ddo^.. No+i Ngu+o+`i mo.i lo+`i hu+'a vo+'i cha o^ng ddu+o+.c tha`nh tu+.u, va` nie^`m hy vo.ng tu+` bao ddo+`i nay ddu+o+.c Thie^n Chu'a cho tha`nh hie^.n thu+.c. Mo^.t giao u+o+'c mo+'i dda~ tha`nh hi`nh, giao u+o+'c trong ma'u DDu+'c Kito^ (1 Cr. 11,25), ddo^? ra mo^.t la^`n la` ddu? (Dt. 9,23-26). Tha'nh Phaolo^ dda~ go.i lua^.t Mo^se^ la` giao u+o+'c cu~ (2 Cr 3,14). Giao u+o+'c cu~ va` giao u+o+'c mo+'i co' mo^.t su+. duy nha^'t, vi` do cu`ng mo^.t Thie^n Chu'a la` ta'c gia?. Giao u+o+'c cu~ dda.t ddu+o+.c su+. hoa`n ta^'t vie^n ma~n cu?a mi`nh no+i DDu+'c Gie^su\.
Ca'c Kito^ hu+~u the^' he^. dda^`u tie^n, cu~ng nhu+ ca'c ngu+o+`i Dotha'i ba^y gio+`, coi Kinh Tha'nh la` lo+`i cu?a Thie^n Chu'a; nhu+ng Kinh Tha'nh lu'c ddo' mo+'i chi? la` pha^`n ma` nga`y nay chu'ng ta go.i la` Cu+.u U+o+'c tho^i\. Pha?i ddo+.i mo^.t tho+`i gian la^u sau, nhu+~ng sa'ch ma` nay ta go.i la` ca'c sa'ch Ta^n U+o+'c mo+'i ddu+o+.c nhi`n nha^.n la` Lo+`i Chu'a, ngang ha`ng vo+'i ca'c sa'ch kha'c cu?a Cu+.u U+o+'c. Chu'ng ta se~ ba`n ve^` die^~n tie^'n cu?a vie^.c xa'c ddi.nh thu+ quy trong pha^`n sau\.
Ta^.p sa'ch Ta^n U+o+'c go^`m 27 cuo^'n, ddu+o+.c vie^'t ba(`ng tie^'ng Hyla.p pho^? tho^ng trong tho+`i ba^'y gio+`. tuy go.i la` cuo^'n, nhu+ng thu+.c ra co' nhu+~ng thu+ chi? da`i khoa?ng mo^.t hai trang (2 Gioan, 3 Gioan, Phile^mo^n). Ta co' the^? ta.m chia ca'c sa'ch Ta^n U+o+'c la`m bo^'n loa.i, du+.a tre^n bo^'n the^? va(n kha'c nhau\.
Bo^'n sa'ch dda^`u tie^n cu?a bo^. Ta^n U+o+'c ddu+o+.c vie^'t theo the^? va(n na`y, ddo' la` ca'c sa'ch Tin Mu+`ng (co`n go.i la` sa'ch Phu'c A^m) theo tha'nh Matthe^u, tha'nh Ma'cco^, tha'nh Luca va` tha'nh Gioan. "trong toa`n bo^. Kinh Tha'nh va` tha^.m chi' ngay ca? Ta^n U+o+'c nu+~a, ca'c sa'ch Tin Mu+`ng co' ti'nh u+u vie^.t tre^n he^'t, vi` nhu+~ng sa'ch ddo' la` nhu+~ng chu+'ng tu+` tuye^.t vo+`i ve^` cuo^.c ddo+`i va` lo+`i gia'o hua^'n cu?a Ngo^i Lo+`i nha^.p the^?, DDa^'ng Cu+'u DDo^. chu'ng ta" (MK 18). Co^ng ddo^`ng Vaticano^ II dda~ coi ca'c sa'ch Tin Mu+`ng nhu+ nhu+~ng chu+'ng tu+` tha`nh va(n cu?a ca'c To^ng DDo^` hay cu?a nhu+~ng vi. dda~ so^'ng be^n ca'c To^ng DDo^` ghi che'p la.i do o+n linh hu+'ng cu?a Tha'nh Tha^`n. DDo' la` mo^.t chu+'ng tu+` ddu+'c tin mang hai dda(.c ddie^?m sau dda^y\. Tru+o+'c he^'t, chu+'ng tu+` na`y ddu+o+.c vie^'t la.i sau nhu+~ng bie^'n co^' ne^`n ta?ng cu?a Kito^ gia'o: phu.c sinh, tha(ng thie^n va` hie^.n xuo^'ng. Ca'c bie^'n co^' na`y nhu+ nhu+~ng luo^`ng sa'ng chie^'u do.i va`o toa`n bo^. cuo^.c ddo+`i DDu+'c Gie^su, khie^'n cho ca'c To^ng DDo^` co' mo^.t hie^?u bie^'t tha^m tra^`m ho+n ve^` ca'c vie^.c la`m va` lo+`i no'i cu?a Ngu+o+`i\. Ke^' ddo', chu+'ng tu+` na`y mang dda^.m ne't dda(.c thu` cu?a tu+`ng ta'c gia?. Khi soa.n tha?o ca'c sa'ch Tin Mu+`ng, mo^~i ta'c gia? dda~ pha?i cho.n lu+.a nhu+~ng ye^'u to^' dda~ ddu+o+.c truye^`n kha^?u hay ddu+o+.c ghi la.i tha`nh va(n, co^.ng the^m nhu+~ng hie^?u bie^'t rie^ng cu?a mi`nh ma` la`m ne^n mo^.t ta'c pha^?m. Ta'c pha^?m na`y ddu+o+.c vie^'t cho mo^.t gia'o ddoa`n nha^'t ddi.nh va` vo+'i mo^.t mu.c ddi'ch nha^'t ddi.nh.
Co' mo^.t ca^u ho?i ddu+o+.c dda(.t ra mo^.t ca'ch gay ga('t trong suo^'t the^' ky? XX, ddo' la` ca^u ho?i ve^` li.ch su+? ti'nh cu?a ca'c sa'ch Tin Mu+`ng, hay no'i kha'c ddi: nhu+~ng gi` ca'c sa'ch Tin Mu+`ng ke^? la.i co' tha^.t kho^ng? Co^ng ddo^`ng Vaticano^ II dda~ long tro.ng kha(?ng ddi.nh li.ch su+? ti'nh cu?a ca'c sa'ch Tin Mu+`ng: ca'c sa'ch na`y trung tha`nh truye^`n la.i nhu+~ng gi` DDu+'c Gie^su thu+.c su+. dda~ la`m va` dda~ da.y, ca'c ta'c gia? tha'nh luo^n luo^n truye^`n dda.t cho chu'ng ta nhu+~ng ddie^`u cha^n tha^.t ve^` DDu+'c Gie^su (x. MK 19). Nhu+ng vi` ca'c sa'ch Tin Mu+`ng la` nhu+~ng chu+'ng tu+` ddu+'c tin, ne^n ta ddu+`ng hie^?u li.ch su+? ti'nh o+? dda^y theo nghi~a la` ca'c ta'c gia? dda~ ghi a^m hay chu.p la.i nhu+~ng gi` DDu+'c Gie^su dda~ no'i va` la`m va`o chi'nh lu'c xa?y ra\. Ca'c sa'ch Tin Mu+`ng co`n co' mo^.t be^` da`y phong phu' ho+n nhie^`u\. DDo' vu+`a la` chu+'ng tu+` ve^` DDu+'c Gie^su li.ch su+?, vu+`a la` chu+'ng tu+` ve^` nie^`m tin cu?a ca'c To^ng DDo^` sau phu.c sinh, va` cu~ng la` co^ng tri`nh soa.n tha?o cu?a ca'c ta'c gia? tha'nh.
Va^.y the^? va(n Tin Mu+`ng la` mo^.t the^? va(n dda(.c bie^.t, no' co' li.ch su+? ti'nh nhu+ng la.i kho^ng pha?i la` mo^.t ba`i pho'ng su+. hay tu+o+`ng thua^.t ta.i cho^~ nhu+~ng gi` ddang xa?y ra\. Ca'c sa'ch Tin Mu+`ng ddu+o+.c vie^'t sau nhu+~ng na(m da`i nghie^`n nga^~m, ca^`u nguye^.n va` so^'ng, kho^ng pha?i cu?a mo^.t ca' nha^n, ma` thu+o+`ng la` cu?a ca? mo^.t co^.ng ddoa`n Gia'o Ho^.i ddi.a phu+o+ng. Bo^'n sa'ch Tin Mu+`ng la` bo^'n ca'i nhi`n ve^` cu`ng mo^.t thu+.c ta.i la` DDu+'c Gie^su, bo^'n ca'i nhi`n kha'c nhau nhu+ng bo^? tu'c cho nhau, dde^? ta co' mo^.t ca'i nhi`n tro.n ve.n ve^` Con Thie^n Chu'a\.
2. The^? va(n LI.CH SU+? TO^N GIA'O
Sa'ch Co^ng Vu. To^ng DDo^` thuo^.c the^? va(n na`y\. Sa'ch na`y ke^? la.i buo^?i dda^`u cu?a Gia'o Ho^.i va` co^ng cuo^.c loan ba'o Tin Mu+`ng cho ca'c da^n to^.c. DDa^y kho^ng pha?i la` mo^.t ta`i lie^.u thua^`n tu'y li.ch su+? nhu+ kie^?u ho^`i ky' hay nie^n su+?, nhu+ng cu~ng kho^ng pha?i la` mo^.t sa'ch gia'o ly' thua^`n tu'y, vi` mang nhie^`u ye^'u to^' li.ch su+?. Co' the^? no'i Co^ng Vu. la` mo^.t li.ch su+? nha(`m gia'o hua^'n. Ta'c gia? Luca dda~ vie^'t sa'ch na`y cho nhu+~ng ti'n hu+~u go^'c da^n ngoa.i dde^? no'i le^n ra(`ng su+' ddie^.p cu+'u ddo^. ddu+o+.c go+?i dde^'n cho mo.i ngu+o+`i, tru+o+'c he^'t la` ngu+o+`i Dotha'i, sau la` da^n ngoa.i\. Ca'c die^~n tu+` chie^'m ga^`n mo^.t pha^`n ba sa'ch Co^ng Vu., di~ nhie^n dda^y kho^ng pha?i la` nguye^n va(n ca'c ba`i gia?ng, bo+?i vi` chu'ng qua' nga('n, la('m khi la.i qua' gio^'ng nhau\. Tha'nh Luca dda~ soa.n ra nhu+~ng die^~n tu+` na`y du+.a tre^n nhu+~ng ye^'u to^' trong ca'c ba`i gia?ng cu?a ca'c To^ng DDo^`. Co`n ca'c tri`nh thua^.t cu~ng ddu+o+.c ghi la.i mo^.t ca'ch kha' tu+. do vi` tho+`i xu+a ca'c su+? gia kho^ng qua' ba^.n ta^m dde^'n ti'nh chi'nh xa'c cu?a bie^'n co^' xa?y ra\. Luca cho chu'ng ta mo^.t hi`nh a?nh to^'t dde.p ve^` Gia'o Ho^.i so+ khai, o^ng co^' tra'nh nha('c dde^'n nhu+~ng khi'a ca.nh ke'm dde.p cu?a Gia'o Ho^.i, nhu+ vu. ba^'t ddo^`ng y' kie^'n giu+~a hai To^ng DDo^` Phe^ro^ va` Phaolo^ o+? Antio^khia (Gl 2,11-14) cha(?ng ha.n. The^' ne^n co' le~ pha?i coi nhu+~ng ba?n to'm lu+o+.c o+? Cv 2,42-47; 4,32-35; 5,12-16 la` nhu+~ng bu+'c ho.a ly' tu+o+?ng ho+n la` mo^.t mo^ ta? ve^` thu+.c ta.i cu?a Gia'o Ho^.i o+? Gie^rusalem.
3. The^? va(n THU+ TO^N GIA'O CHI'NH THU+'C
Ta^n U+o+'c co' 21 la' thu+, mo^.t so^' lo+'n cu?a tha'nh Phaolo^, so^' co`n la.i cu?a ca'c vi. To^ng DDo^` kha'c. DDa^y la` nhu+~ng la' thu+ thu+.c su+. vi` ddu+o+.c gu+?i dde^'n cho nhu+~ng ca' nha^n nhu+ Timo^the^, Tito^, Phile^mo^n, hay cho nhu+~ng Gia'o Ho^.i o+? ddo' dda^y trong dde^' quo^'c Ro^ma\. Ca'c thu+ pha't xua^'t tu+` nhu+~ng hoa`n ca?nh cu. the^?, nha(`m dda'p u+'ng nhu+~ng nhu ca^`u cu. the^? nhu+ cu~ng co^' nie^`m tin, khi'ch le^. trong co+n ba'ch ha.i, xa'c ddi.nh nhu+~ng ddie^?m gia'o ly', uo^'n na('n nhu+~ng le^.ch la.c, nga(n ngu+`a nhu+~ng sai la^`m.. Ca'c thu+ na`y thu+o+`ng ddu+o+.c ddem ddo.c co^ng khai trong buo^?i ho.p co^.ng ddoa`n ti'n hu+~u (1 Tx 5,27), va` cu~ng co' the^? ddu+o+.c trao ddo^?i giu+~a ca'c Gia'o Ho^.i (Cl 4,16). Vi` ca'c thu+ trong Ta^n U+o+'c kho^ng pha?i chi? la` nhu+~ng thu+ thua^`n tu'y rie^ng tu+, cu~ng kho^ng pha?i la` nhu+~ng lua^.n thu+ (e'pitre) theo kie^?u cu?a ca'c trie^'t gia Hyla.p, ne^n chu'ng ta co' the^? coi chu'ng thuo^.c ve^` the^? va(n "thu+ to^n gia'o chi'nh thu+'c". DDa^y la` ta`i lie^.u do mo^.t nho'm hay mo^.t vi. co' the^' gia' gu+?i ca'ch chi'nh thu+'c va` co^ng khai cho nhu+~ng ca' nha^n hay cho nhu+~ng co^.ng ddoa`n nha^'t ddi.nh, nha(`m mo^.t mu.c ddi'ch chu? ye^'u co' ti'nh to^n gia'o\.
Nhu+ ca'c sa'ch Tin Mu+`ng, ca'c thu+ ddu+o+.c soa.n tha?o do o+n linh hu+'ng cu?a Chu'a Tha'nh tha^`n. Tuy kho^ng co' nhu+~ng tri`nh thua^.t ve^` ddu+'c Gie^su nhu+ng ca'c thu+ la.i "tri`nh ba`y ca`ng nga`y ca`ng ro~ ho+n gia'o ly' ddi'ch thu+.c cu?a Ngu+o+`i" (MK 20). Co' the^? no'i ca'c thu+ pha?n a'nh vie^.c so^'ng lo+`i Chu'a cu?a ca'c co^.ng ddoa`n da^n Chu'a o+? the^' ky? dda^`u, vo+'i nhu+~ng kho' kha(n rie^ng; tuy nhie^n ta va^~n co' the^? kha'm pha' tha^'y no+i ca'c thu+ mo^.t su+' ddie^.p luo^n mo+'i me? cho ddu+'c tin cu?a mi`nh, mie^~n la` bie^'t thi'ch u+'ng su+' ddie^.p ddo' cho tho+`i dda.i mi`nh ddang so^'ng.
Sa'ch cuo^'i cu`ng trong bo^. Ta^n U+o+'c la` sa'ch Kha?i Huye^`n. DDa^y la` mo^.t the^? va(n thi.nh ha`nh trong va(n chu+o+ng Dotha'i trong khoa?ng tho+`i gian hai the^' ky? tru+o+'c dde^'n mo^.t the^' ky? sau CN. The^? va(n na`y su+? du.ng nhie^`u hi`nh a?nh, con so^', te^n go.i va` ma`u sa('c mang y' nghi~a tu+o+.ng tru+ng. DDe^? hie^?u ddu+o+.c y' nghi~a cu?a chu'ng, ta ca^`n quy chie^'u ve^` Cu+.u U+o+'c va` ca'c sa'ch Kha?i Huye^`n kha'c, chu+' kho^ng ne^n hie^?u theo nghi~a dden. Sa'ch Kha?i Huye^`n ddu+o+.c vie^'t dde^? cu?ng co^' nie^`m hy vo.ng ca'c ti'n hu+~u ddang bi. ba'ch ha.i vi` ddu+'c tin. Ta'c gia? sa'ch na`y dda~ pha'c ho.a mo^.t loa.t nhu+~ng thi. kie^'n co' ti'nh tu+o+.ng tru+ng dde^? mo^ ta? cuo^.c giao tranh trong vu~ tru. giu+~a su+. thie^.n va` su+. a'c, giu+~a DDu+'c Kito^ va` Xatan, cuo^'i cu`ng DDu+'c Kito^ va` ca'c tha'nh se~ toa`n tha('ng. DDo' la` ddo^.ng lu+.c giu'p ngu+o+`i ti'n hu+~u vu+~ng ta^m ddo+.i cho+` su+. can thie^.p cu?a Thie^n Chu'a\. Nhu+ the^' sa'ch Kha?i Huye^`n va^~n co' gia' tri. cho mo.i tho+`i, vi` li.ch su+? va^~n co`n la` cuo^.c tranh cha^'p cho dde^'n nga`y DDu+'c Kito^ tro+? la.i\. Tuy nhie^n chu'ng ta pha?i tra'nh tha'i ddo^. coi sa'ch na`y nhu+ mo^.t thu+' "Sa^'m Tra.ng Tri`nh" va` ddem a'p du.ng va`o nhu+~ng bie^'n co^' li.ch su+? ddang hay se~ xa?y ra tre^n the^' gio+'i\.
III\. THU+ QUY TA^N U+O+'C VA` CA'C
SA'CH NGU.Y THU+
Nhu+ dda~ no'i o+? tre^n, ca'c Kito^ hu+~u tho+`i so+ khai coi bo^. sa'ch tha'nh cu?a Dotha'i gia'o la` bo^. Kinh Tha'nh duy nha^'t ma` ho. to^n ki'nh. Trong khoa?ng mo^.t the^' ky? dda^`u cu?a Kito^ gia'o (30-130 sao CN), bo^. sa'ch na`y kho^ng he^` ddu+o+.c go.i la` ca'c sa'ch Cu+.u U+o+'c, bo+?i le~ bo^. Ta^n U+o+'c chu+a tha`nh hi`nh. Nga`y nay, ca'c Kito^ hu+~u, du` la` co^ng gia'o, chi'nh tho^'ng hay tin la`nh, dde^`u nhi`n nha^.n 27 sa'ch trong bo^. Ta^n U+o+'c la` sa'ch tha'nh, la` Kinh Tha'nh, co' gia' tri. nhu+ hay tha^.m chi' co`n ho+n ca? bo^. sa'ch tha'nh ma` ngu+o+`i Dotha'i quen go.i la` "Lua^.t va` ca'c ngo^n su+'". DDe^? Gia'o Ho^.i DDo^ng Phu+o+ng va` Ta^y Phu+o+ng ddi to+'i vie^.c nhi`n nha^.n na`y, ca^`n ca? mo^.t tho+`i gian da`i ma^'y the^' ky?. Chu'ng ta kho^ng ghi la.i dda^y nhu+~ng die^~n bie^'n phu+'c ta.p cu?a li.ch su+?, chi? pha'c tha?o mo^.t va`i ne't chi'nh.
Tre^n he^'t la` vi. tri' trung ta^m cu?a DDu+'c Gie^su trong Kito^ gia'o\. Ta^'t ca? dde^`u quy ve^` Ngu+o+`i, nhu+~ng lo+`i no'i va` vie^.c la`m cu?a Ngu+o+`i ba`y to? khuo^n ma(.t cu?a chi'nh Thie^n Chu'a o+? mo^.t mu+'c ddo^. sie^u vie^.t chu+a tu+`ng tha^'y\. Sau khi DDu+'c Gie^su ve^` tro+`i, nhi.p ca^`u duy nha^'t no^'i lie^`n ca'c Kito^ hu+~u vo+'i DDu+'c Gie^su la` ca'c To^ng DDo^`, nhu+~ng chu+'ng nha^n ve^` toa`n bo^. cuo^.c ddo+`i tra^`n the^' cu?a Ngu+o+`i\. Ca'c To^ng DDo^` chu? ye^'u la`m chu+'ng ba(`ng lo+`i rao gia?ng (Cv 6,2-4; Rm 10,14-15), nho+` ddo' ddu+'c tin ddu+o+.c kho+i da^.y va` nuo^i du+o+~ng trong lo`ng ca'c ti'n hu+~u\.
Co' hai ye^'u to^' khie^'n cho ca'c Kito^ hu+~u nghi~ dde^'n chuye^.n pha?i vie^'t la.i nhu+~ng chu+'ng tu+` ve^` DDu+'c Gie^su\. Tru+o+'c he^'t la` su+. ba`nh tru+o+'ng cu?a Kito^ gia'o sau quye^'t ddi.nh cu?a ho^.i nghi. o+? Gie^rusalem na(m 49 (Cv 15). Ca? mo^.t the^' gio+'i bao la cu?a da^n ngoa.i mo+? ra, Gia'o Ho^.i kho^ng co`n chi? ddo'ng khung o+? quanh Gie^rusalem, nhu+ng dda~ vu+o+n to+'i nhu+~ng mie^`n xa ta('p. Ca'c To^ng DDo^` pha?i lie^n tu.c ddi nhie^`u no+i ne^n vie^.c lie^n la.c ba(`ng thu+ tu+` vo+'i ca'c Gia'o Ho^.i tro+? ne^n ca^`n thie^'t. Ca'c thu+ cu?a tha'nh Phaolo^ la` mo^.t thi' du. ve^` vie^.c na`y\. Ke^' ddo' la` vie^.c ca'c To^ng DDo^` da^`n da^`n tro+? ne^n gia` ye^'u va` qua ddo+`i\. La`m sao ba?o to^`n ddu+o+.c nhu+~ng chu+'ng tu+` ve^` lo+`i no'i va` vie^.c la`m cu?a DDu+'c Gie^su\? Ho+n nu+~a, nhu ca^`u hua^'n gia'o cu~ng ddo`i ho?i vie^.c sa('p xe^'p la.i nhu+~ng chu+'ng tu+` truye^`n kha^?u cho co' he^. tho^'ng. The^' ne^n dda~ co' nhu+~ng su+u ta^.p, truye^`n kha^?u cu~ng nhu+ tha`nh va(n; dda^y la` nhu+~ng cha^'t lie^.u cho ca'c ta'c gia? vie^'t Tin Mu+`ng sau na`y\.
Trong khoa?ng tho+`i gian ho+n mo^.t the^' ky?, dda~ xua^'t hie^.n nhie^`u ta'c pha^?m cu?a ca'c Kito^ hu+~u\. Va^'n dde^` ddu+o+.c dda(.t ra ro~ ne't tu+` giu+~a the^' ky? II la` va^'n dde^` xa'c ddi.nh xem dda^u la` danh sa'ch nhu+~ng ta'c pha^?m ca^`n ddu+o+.c ba?o to^`n va` coi nhu+ sa'ch tha'nh, no'i ca'ch kha'c, ddo' la` xa'c ddi.nh thu+ quy cu?a Ta^n U+o+'c. Co' mo^.t va`i tie^u chua^?n hu+o+'ng da^~n co^ng vie^.c na`y:
Sau dda^y la` mo^.t va`i tho+`i ddie^?m dda(.c bie^.t trong li.ch su+? hi`nh tha`nh thu+ quy:
Ta tha^'y mo^.t ta'c pha^?m ddu+o+.c nha^.n va`o thu+ quy vi` no' la` ba?n va(n ddu+o+.c linh hu+'ng, nhu+ng ta chi? bie^'t cha('c cha('n la` no' ddu+o+.c linh hu+'ng khi no' ddu+o+.c nha^.n va`o thu+ quy\. Gia'o Ho^.i tru+o+'c khi nha^.n va`o dda~ pha?i suy nghi~ ve^` truye^`n tho^'ng ddu+o+.c coi la` ba('t nguo^`n tu+` ca'c To^ng DDo^`, ddo' la` tie^u chua^?n dde^? cho.n lu+.a\.
Khi thu+ quy ddu+o+.c xa'c ddi.nh, mo^.t so^' lo+'n ta'c pha^?m kho^ng ddu+o+.c ke^? va`o thu+ quy na`y\. trong ddo' co' ca? nhu+~ng ta'c pha^?m no^?i tie^'ng, tha^.m chi' dda~ tu+`ng ddu+o+.c mo^.t so^' vi. co' tha^?m quye^`n co^ng nha^.n la` sa'ch tha'nh, nhu+ sa'ch Gia'o Hua^'n cu?a mu+o+`i hai To^ng DDo^` (cuo^'i the^' ky? I hay dda^`u the^' ky? II), Ngu+o+`i Mu.c Tu+? cu?a He'cma't (dda^`u the^' ky? II, Ro^ma), thu+ cu?a Banaba, hai thu+ cu?a Co+le^mente^\. Ca'c ta'c pha^?m na`y ddu+o+.c ba?o to^`n ca^?n tha^.n va` nga`y nay va^~n ddu+o+.c xe^'p va`o ca'c ta'c pha^?m co' gia' tri. cu?a Gia'o Ho^.i buo^?i dda^`u\.
Nhu+ng cu~ng co' nhu+~ng ta'c pha^?m kha'c bi. loa.i bo?, kho^ng ddu+o+.c Gia'o Ho^.i du`ng la`m ne^`n ta?ng cho gia'o ly' cu?a mi`nh, va` vi` the^' kho^ng ddu+o+.c du`ng trong phu.ng vu., ta quen go.i la` ngu.y thu+\. Ngu.y thu+ co' hi`nh thu+'c va` no^.i dung kha' ga^`n vo+'i ca'c sa'ch Ta^n U+o+'c. Tuy nhie^n cu~ng pha?i nha^.n la` mo^.t so^' ngu.y thu+ co' chu+'a ddu+.ng nhu+~ng sai la.c ve^` gia'o ly', thi' du. nghie^ng ve^` a?o tha^n thuye^'t (doce'tisme, thuye^'t na`y kho^ng nhi`n nha^.n nha^n ti'nh cu?a DDu+'c Kito^) hay ba`i ba'c ho^n nha^n. Pha^`n nhie^`u ca'c ngu.y thu+ dde^`u a^?n du+o+'i danh nghi~a ca'c vi. To^ng ddo^`.
Ta co' the^? chia ca'c ngu.y thu+ tha`nh bo^'n loa.i nhu+ ca'c sa'ch trong Ta^n U+o+'c:
Hie^n nay chu'ng ta kho^ng co`n giu+~ ddu+o+.c mo^.t ba?n va(n Kinh Tha'nh na`o do chi'nh ta'c gia? vie^'t, hay no'i kha'c ddi, ba?n va(n go^'c kho^ng co`n nu+~a\. Tuy nhie^n chu'ng ta la.i co' ra^'t nhie^`u ba?n che'p Ta^n U+o+'c ba(`ng tie^'ng Hyla.p va` nhu+~ng ba?n di.ch Ta^n U+o+'c co^? ba(`ng nhie^`u thu+' tie^'ng kha'c nhau\. DDa^y la` nhu+~ng ba?n che'p tay thuo^.c nhie^`u the^' ky? tru+o+'c khi xua^'t hie^.n ky~ thua^.t in. Ca'c ba?n che'p na`y hie^.n ddang na(`m ra?i ra'c o+? ca'c thu+ vie^.n tre^n the^' gio+'i\.
Ca'c ba?n che'p tay Ta^n U+o+'c ddu+o+.c vie^'t tre^n gia^'y co'i hay gia^'y da\.
Ba?n P52 (Papyrus Rylands) chi? go^`m Ga 18,31-33.37-38. DDa^y la` ba?n che'p Ta^n U+o+'c co^? nha^'t hie^.n co'. No' ddu+o+.c che'p khoa?ng na(m 135, nay ddu+o+.c lu+u tru+~ ta.i thu+ vie^.n John Rylands (Anh).
Ba?n P46, khoa?ng na(m 200, go^`m co' ca'c thu+ cu?a tha'nh Phaolo^, tru+` nhu+~ng thu+ mu.c vu.. Ba?n na`y go^`m 86 to+` gia^'y co'i ddu+o+.c ddo'ng la.i tha`nh ta^.p (codex).
Ba?n Vaticano^ (Codex Vaticanus) mang ky' hie^.u la` B, ddu+o+.c che'p va`o the^' ky? IV. Ba?n na`y ba(`ng tie^'ng Hyla.p go^`m ca? Cu+.u U+o+'c la^~n Ta^n U+o+'c, nhu+ng Ta^n U+o+'c thi` bi. tha^'t la.c pha^`n cuo^'i\. Hie^.n ddu+o+.c lu+u tru+~ ta.i thu+ vie^.n Vaticano^\.
Ba?n Xinai (Codex Sinaiticus), the^' ky? IV, ti`m tha^'y ta.i Tu vie^.n tha'nh Catarina o+? nu'i Xinai va`o na(m 1844. Ba?n na`y cu~ng ba(`ng tie^'ng Hyla.p go^`m mo^.t pha^`n Cu+.u U+o+'c va` toa`n bo^. Ta^n U+o+'c, tha^.m chi' co`n the^m Thu+ cu?a Banaba va` mo^.t pha^`n ta'c pha^?m Ngu+o+`i Mu.c Tu+? cu?a He'cma't. Ba?n na`y mang ky' hie^.u la` S, hie^.n dde^? ta.i Lua^n DDo^n.
DDa^y la` hai ba?n no^?i tie^'ng ho+n ca? trong so^' khoa?ng 250 ba?n chu+~ hoa che'p tre^n gia^'y da, trong khoa?ng tu+` the^' ky? III dde^'n the^' ky? X.
Nhu+ dda~ no'i o+? tre^n, ca'c ba?n che'p tay hie^.n co' the^? chi? la` nhu+~ng ba?n sao hay ba?n di.ch tu+` ba?n go^'c; chu'ng cu~ng co' the^? chi? la` nhu+~ng ba?n che'p la.i tu+` ca'c ba?n sao\. Khi ddo^'i chie^'u nhu+~ng ba?n che'p tay Ta^n U+o+'c hie^.n co' vo+'i nhau, ta tha^'y chu'ng co' kha' nhie^`u ddie^?m di. bie^.t, cu~ng go.i la` di. ba?n. Pha^`n lo+'n la` nhu+~ng di. bie^.t nho? lie^n quan dde^'n ca'c chi tie^'t va(n pha.m, tu+` vu+.ng hay tra^.t tu+. ca'c tu+` trong ca^u\. Tuy nhie^n cu~ng co' nhu+~ng di. bie^.t quan tro.ng, co' a?nh hu+o+?ng dde^'n y' nghi~a cu?a ca? ddoa.n.
Ca'c di. bie^.t tre^n dda^y ba('t nguo^`n tu+` nhie^`u nguye^n nha^n. Tru+o+'c he^'t, ba?n va(n go^'c cu?a Ta^n U+o+'c dda~ ddu+o+.c ca'c ky' lu.c sao ddi che'p la.i nhie^`u la^`n trong bao the^' ky?. Khi sao che'p, kho' tra'nh kho?i nhu+~ng sai so't vi` ba^'t ca^?n hay vi` thie^'u kha? na(ng. The^m va`o ddo' co' nhu+~ng ky' lu.c, do y' hu+o+'ng to^'t, dda~ ddo^i khi su+?a ddo^?i ba?n va(n ma^~u ma` ho. cho la` vie^'t sai, vie^'t kho^ng hay, hoa(.c thie^'u ro~ ra`ng ve^` ma(.t tha^`n ho.c. Ngoa`i ra, khi du`ng ca'c tri'ch ddoa.n Ta^n U+o+'c trong phu.ng vu., ngu+o+`i ta cu~ng thu+o+`ng la`m cho chu'ng tro+? ne^n de^~ ddo.c ho+n, hay dung ho`a chu'ng vo+'i ba?n va(n song song cu?a mo^.t ta'c gia? kha'c trong Ta^n U+o+'c.
Nhu+ the^' Lo+`i Chu'a trong bo^. sa'ch Ta^n U+o+'c cu~ng chi.u mo^.t so^' pha^.n nhu+ nhu+~ng ta`i lie^.u co^? kha'c, ddo' la` bi. bie^'n ddo^?i i't nhie^`u qua do`ng tho+`i gian. Nhie^m vu. cu?a khoa phe^ bi`nh ba?n va(n la` phu.c che^', ta'i ta.o la.i hi`nh thu+'c nguye^n thu?y cu?a ba?n va(n go^'c ba(`ng ca'ch du+.a va`o nhu+~ng ba?n che'p tay hie^.n co'.
1. Tru+o+'c he^'t la` thu tha^.p mo.i ba?n Ta^n U+o+'c che'p tay, ca? nhu+~ng ba?n Hyla.p la^~n nhu+~ng ba?n di.ch co^? ba(`ng tie^'ng Latinh, Xyria, hay Aica^.p v.v... DDo^i khi co' nhu+~ng ba?n di.ch la.i sa't vo+'i ba?n go^'c ho+n ca? ba?n Xinai hay ba?n Vaticano^, bo+?i le~ chu'ng ddu+o+.c di.ch tu+` ca'c ba?n Hyla.p co`n co^? ho+n hai ba?n na`y\.
Ca'c gia'o phu. thu+o+`ng tri'ch da^~n Ta^n U+o+'c trong ca'c ta'c pha^?m cu?a mi`nh. Nhu+~ng tri'ch da^~n na`y cu~ng co' the^? giu'p khoa phe^ bi`nh ti`m la.i ddu+o+.c ba?n va(n Ta^n U+o+'c o+? ti`nh tra.ng ra^'t ga^`n vo+'i ba?n go^'c.
Tuy nhie^n, du+.a va`o ca'c ba?n di.ch co^? hay ca'c tri'ch da^~n cu?a ca'c gia'o phu. dde^? mong ti`m la.i ba?n va(n go^'c la` mo^.t vie^.c te^' nhi.. DDo.c mo^.t tu+` trong ba?n di.ch, chu'ng ta kho^ng de^~ bie^'t cha('c ddu+o+.c tu+` tu+o+ng u+'ng ba(`ng tie^'ng Hyla.p trong ba?n go^'c. Co`n nhu+~ng tri'ch da^~n thi` qua' nga('n va` nha^'t la` ca'c gia'o phu. la.i thu+o+`ng tri'ch da^~n du+.a theo tri' nho+' chu+' kho^ng tri'ch nguye^n va(n.
2. Sau khi dda~ thu tha^.p ca'c ta`i lie^.u tre^n dda^y, khoa phe^ bi`nh ba?n va(n se~ co^' ga('ng sa('p xe^'p la.i dde^? tie^.n du.ng cho vie^.c tie^'p ca^.n vo+'i nguye^n ba?n. Ca'c nha` chuye^n mo^n nha^.n tha^'y ra(`ng ca'c ba?n che'p tay hie^.n co' tuy nhie^`u, nhu+ng co' the^? chia tha`nh mo^.t so^' nho'm chi'nh. Mo^~i nho'm tu+o+.ng tru+ng cho mo^.t loa.i ba?n va(n ma` ta co' the^? xa'c ddi.nh ddu+o+.c nguo^`n go^'c cu?a no' mo^.t ca'ch tu+o+ng ddo^'i cha('c cha('n. Sau dda^y la` ba loa.i ba?n va(n chi'nh ye^'u:
Va^.y va^'n dde^` la` pha?i pha^n loa.i va` lu+o+.ng gia' ca'c ba?n va(n, cu~ng nhu+ xa'c ddi.nh vi. tri' cu?a chu'ng trong kho^ng gian va` tho+`i gian. Nho+` ddo' ta co' the^? nha^.n ra dda^u la` nhu+~ng hi`nh thu+'c co^? nha^'t cu?a ba?n va(n, nghi~a la` nhu+~ng hi`nh thu+'c de^~ ga^`n vo+'i ba?n go^'c ho+n.
3. Co^ng vie^.c tre^n dda^y la` nhie^.m vu. cu?a khoa phe^ bi`nh ngoa.i ta.i (critique externe). Khoa na`y co`n ca^`n su+. tro+. giu'p cu?a khoa phe^ bi`nh no^.i ta.i nu+~a (critique interne). Tru+o+'c nhu+~ng di. ba?n, tu+'c la` nhu+~ng cho^~ ma` ca'c ba?n che'p kho^ng ddo^`ng nha^'t vo+'i nhau, khoa na`y se~ giu'p ta cho.n di. ba?n na`o co' kha? na(ng ga^`n vo+'i ba?n go^'c ho+n, nho+` mo^.t so^' quy ta('c. Sau dda^y la` mo^.t va`i quy ta('c tie^u bie^?u:
Nhu+~ng quy ta('c tre^n dda^y kho^ng co' ti'nh tuye^.t ddo^'i, ne^n ca^`n a'p du.ng ca'ch uye^?n chuye^?n va` tha^.n tro.ng, nha^'t la` khi quy ta('c na`y da^~n dde^'n mo^.t ke^'t lua^.n tra'i vo+'i quy ta('c kia\. DDe^? tra'nh ro+i va`o tha'i ddo^. chu? quan, ta chi? ne^n du`ng khoa na`y nhu+ mo^.t bo^? tu'c cho khoa phe^ bi`nh dda.t ddu+o+.c trong khoa?ng 150 na(m qua, hie^.n nay ba?n va(n cu?a Ta^n U+o+'c co' the^? coi nhu+ dda~ ddu+o+.c xa'c ddi.nh.
Bo^. Ta^n U+o+'c dda~ ddu+o+.c vie^'t ra trong mo^.t hoa`n ca?nh dda(.c bie^.t, va`o lu'c dde^' quo^'c Ro^ma ddang dda(.t ne^`n ddo^ ho^. tre^n nhie^`u pha^`n dda^'t, trong ddo' co' xu+' Pale'ttin. DDe^? co' the^? hie^?u ro~ ca'c ba?n va(n ho+n, chu'ng ta ca^`n bie^'t ve^` bo^'i ca?nh xa~ ho^.i, chi'nh tri., to^n gia'o cu?a dde^' quo^'c Ro^ma cu~ng nhu+ cu?a xu+' Pale'ttin, no+i DDu+'c Gie^su, Ngo^i Lo+`i la`m ngu+o+`i, dda~ sinh so^'ng.
1. DDe^' quo^'c Ro^ma
DDe^' quo^'c Ro^ma la` mo^.t dde^' quo^'c ro^.ng lo+'n, go^`m nhu+~ng nu+o+'c va^y quanh
DDi.a trung Ha?i\. DDe^' quo^'c na`y tru+.c tie^'p ke^' thu+`a dde^' quo^'c Hyla.p do
Ale^xandde^ dda.i dde^' ga^y du+.ng ne^n. Tuy mang lo+'p vo? Ro^ma nhu+ng trong
thu+.c cha^'t va^~n la` ne^`n va(n minh Hyla.p.
Ngoa`i vie^.c tho+` hoa`ng dde^', ngu+o+`i da^n co`n tho+` ca'c tha^`n kha'c. Tuy nhie^n to^n gia'o chi? gio+'i ha.n o+? vie^.c te^' tu+.. Ngu+o+`i ta da^ng ca'c sa?n pha^?m cu?a dda^'t ddai hay sa't te^' ca'c thu' va^.t. Mo^.t pha^`n con va^.t ddu+o+.c thie^u tre^n ba`n tho+`, pha^`n kha'c ddu+o+.c chia cho ca'c tu+ te^' va` ti'n ddo^` hay ddem ba'n ngoa`i cho+. (tu+` ddo' na?y sinh va^'n dde^` co' ddu+o+.c phe'p mua thi.t na`y dde^? a(n kho^ng, 1 Cr 8). DDo+`i so^'ng to^n gia'o co`n tha^'m nha^.p va`o ca'c sinh hoa.t cu?a mo^.t ddo^ thi.. Mo^~i tha`nh pho^' hay quo^'c gia thu+o+`ng co' mo^.t vi. tha^`n ba?o tro+.: tha^`n Athe^na cu?a Athen, tha^`n Ate^ni cu?a E^phe^xo^, tha^`n Baan cu?a Xyria\...
Ngoa`i ra co`n pha?i ke^? dde^'n ca'c to^n gia'o bi' truye^`n, thi' du. dda.o tho+` tha^`n Ixi't va` O^xiri't. Ngu+o+`i muo^'n nha^.p dda.o pha?i tra?i qua nhu+~ng thu+? tha'ch ro^`i mo+'i ddu+o+.c nha^.n nghi thu+'c khai ta^m; qua nghi thu+'c dda^`y bi' ma^.t na`y, ngu+o+`i a^'y ddu+o+.c coi nhu+ dda~ bu+o+'c va`o cuo^.c so^'ng mo+'i, ddu+o+.c tha^`n ho'a nho+` tham du+. va`o su+. so^'ng tha^`n linh.
Cuo^'i cu`ng, ca'c he^. tho^'ng trie^'t ho.c nhu+ chu? nghi~a khoa'i la.c va` chu? nghi~a kha('c ky? cu~ng ddu+a ra nhu+~ng gia?i pha'p nha(`m giu'p con ngu+o+`i dda.t ddu+o+.c ha.nh phu'c.
2. Xu+' Pale'ttin
Va`o tho+`i DDu+'c Gie^su, vu`ng dda^'t Pale'ttin go^`m co' ba pha^`n: Galile^
o+? phi'a ba('c, Samari o+? giu+~a, va` Giudde^ o+? phi'a nam. Phi'a ta^y la` DDi.a
Trung Ha?i, phi'a ddo^ng la` do`ng so^ng Gioddan cha?y tu+` ho^` Galile^ xuo^'ng
bie^?n che^'t. Thie^n Chu'a dda~ cho.n ma?nh dda^'t nho? be' na`y la`m no+i die^~n
ra li.ch su+? cu+'u ddo^. toa`n the^? nha^n loa.i\. Con Thie^n Chu'a dda~ tro+?
ne^n mo^.t ngu+o+`i Dotha'i, dda?m nha^.n toa`n bo^. do`ng li.ch su+? cu?a da^n
to^.c Ngu+o+`i, mo^.t da^n to^.c sau khi bi. lu+u dda^`y o+? Babylon la.i ro+i va`o
su+. tho^'ng tri. cu?a ngu+o+`i Batu+, ro^`i dde^'n ngu+o+`i Hyla.p va` sau cung la`
ngu+o+`i Ro^ma\.
a\. Chi'nh tri.
Tru+o+'c vie^.c vua Antio^kho^ IV (175-164 tru+o+'c CN) xu'c pha.m dde^`n tho+`,
anh em nha` Macabe^ dda~ vu`ng le^n kho+?i nghi~a va` cuo^' cu`ng dda~ gia`nh
la.i ddu+o+.c ddo^.c la^.p cho dda^'t nu+o+'c trong khoa?ng ga^`n mo^.t the^' ky?. DDo'
la` trie^`u dda.i nha` A'tmo^ne^ (142-63 tru+o+'c CN). Va`o cuo^'i trie^`u dda.i
na`y, co' su+. tranh gia`nh quye^`n la`m vua va` la`m thu+o+.ng te^' giu+~a hai
anh em Hie^'ccano^ va` Ari'tto^bulo^, ddie^`u na`y dda~ ne^n co+' cho tu+o+'ng
Pompe^ cu?a Ro^ma chie^'m tha`nh tha'nh (na(m 63), mo+? dda^`u cho giai ddoa.n
Ro^ma ddo^ ho^..
DDu+'c Gie^su mo+? ma('t chao ddo+`i khi hoa`ng dde^' Augu'tto^ dda~ tri. vi` dde^' quo^'c Ro^ma ddu+o+.c 20 na(m, o^ng na`y khai mo+? mo^.t tho+`i ky` tu+o+ng ddo^'i o^?n ddi.nh tre^n toa`n pha^`n dda^'t cu?a dde^' quo^'c ro^.ng ho+n ba trie^.u ca^y so^' vuo^ng.
Rie^ng o+? Pale'ttin, nghi. vie^n Ro^ma dda~ dda(.t He^ro^dde^, co`n go.i la` He^ro^dde^ Ca?, la`m vua tu+` na(m 40 tru+o+'c CN, nhu+ng pha?i ddo+.i dde^'n na(m 37 o^ng na`y mo+'i chie^'m ddu+o+.c Gie^rusalem va` cai tri. o+? ddo'. He^ro^dde^ kho^ng pha?i la` ngu+o+`i Dotha'i, o^ng dda~ gie^'t nhu+~ng ngu+o+`i tha^n vo+'i nha` A'tmo^ne^ dde^? ba?o ve^. ngo^i va`ng. Cu~ng vi` ti'nh dda nghi, o^ng co`n gie^'t ca? ngu+o+`i vo+. Dotha'i la` ba` Mariamme^ cu~ng nhu+ ba trong so^' ca'c con trai cu?a o^ng. Du+o+'i tho+`i cu?a o^ng, thu+o+.ng ho^.i ddo^`ng Dotha'i ma^'t he^'t ca? a?nh hu+o+?ng; chi'nh o^ng tu+. cho mi`nh co' quye^`n bo^? nhie^.m va` ca'ch chu+'c thu+o+.ng te^'. Khi DDu+'c Gie^su sinh ra (va`o na(m 6 hay 7 tru+o+'c CN) thi` He^ro^dde^ dda~ o+? va`o nhu+~ng na(m cuo^'i ddo+`i\. Theo Tin Mu+`ng Ma'tthe^u, Ngu+o+`i dda~ pha?i tro^'n qua Aica^.p vi` bi. He^ro^dde^ lu`ng ba('t (Mt 2,13). Co' nhie^`u co^ng tri`nh ddu+o+.c xa^y du+.ng o+? kha('p no+i trong nu+o+'c du+o+'i tho+`i He^ro^dde^; nha^'t la` tu+` na(m 20 tru+o+'c CN, o^ng dda~ cho tru`ng tu la.i dde^`n tho+` nho? be' ddu+o+.c xa^y sau tho+`i lu+u dda`y (x. Mc 13,1).
Khi vua He^ro^dde^ qua ddo+`i na(m 4 tru+o+'c CN, vu+o+ng quo^'c ddu+o+.c chia cho ba ngu+o+`i con trai\. He^ro^dde^ Antipa ddu+o+.c la`m tie^?u vu+o+ng vu`ng Galile^ va` vu`ng Pe^re^ (Lc 3,1). Chi'nh o^ng na`y dda~ gie^'t Gioan Ta^?y Gia? vi` Gioan kho^ng cha^'p nha^.n vie^.c o^ng la^'y vo+. cu?a ngu+o+`i anh la` He^ro^dde^ Phili'pphe^ (Mt 14,4). O^ng cu~ng la` ngu+o+`i nhu'ng tay i't nhie^`u va`o vu. a'n DDu+'c Gie^su (Lc 23,6-16). O^ng dda~ xin Ro^ma phong vu+o+ng cho mi`nh, nhu+ng ro^'t cuo^.c o^ng dda~ bi. hoa`ng dde^' Caligula ca^'t chu+'c na(m 39 sau CN. Ngu+o+`i con kha'c la` Phili'pphe^ (kho^ng pha?i la` He^ro^dde^ Phili'pphe^) ddu+o+.c la`m tie^?u vu+o+ng ca'c vu`ng DDo^ng Ba('c cu?a ho^` Galile^ (co`n go.i la` ho^` Tibe^ria). Cuo^'i cu`ng la` A'ckhe^lao (Mt 2,22), ngu+o+`i ma` vua He^ro^dde^ Ca? muo^'n truye^`n ngo^i vua cho, nhu+ng Ro^ma kho^ng cha^'p thua^.n, chi? cho o^ng cai qua?n vu`ng Giudde^, Samari va` Iddume^\. Vi` bi. ngu+o+`i Dotha'i va` Samari khie^'u na.i, A'ckhe^lao dda~ bi. Ro^ma ha. be^. na(m 6 sau CN. Pha^`n la~nh tho^? cu?a o^ng ddu+o+.c giao cho to^?ng tra^'n Ro^ma, tu+` dda^y che^' ddo^. cai tri. tru+.c tie^'p cu?a ngu+o+`i Ro^ma ddu+o+.c thie^'t la^.p tre^n dda^'t Giudde^\.
Trong so^' ca'c to^?ng tra^'n dda^`u tie^n, pha?i ke^? dde^'n Philato^ (26-36 sau CN), o^ng na`y chi.u tra'ch nhie^.m ve^` ca'i che^'t cu?a DDu+'c Gie^su xa?y ra va`o na(m 30. O^ng bi. ngu+o+`i Dotha'i ca(m ghe't vi` co' nhu+~ng ha`nh vi khie^u khi'ch, coi thu+o+`ng to^n gia'o cu?a ho.. Sau vu. ra le^.nh ta`n sa't nhie^`u ngu+o+`i xu+' Samari, Philato^ bi. ca'ch chu+'c. Khi Co+lauddio^ le^n la`m hoa`ng dde^' va`o na(m 41, o^ng de.p bo? chu+'c to^?ng tra^'n va` ddu+a mo^.t ngu+o+`i ba.n o^ng la` cha'u cu?a He^ro^dde^ Ca? le^n la`m vua: ddo' la` vua A'cri'ppa I, Pale'ttin la.i tro+? ve^` vo+'i che^' ddo^. to^?ng tra^'n va` mang te^n chi'nh thu+'c la` Giudde^\. Co' hai vi. to^?ng tra^'n lie^n he^. i't nhie^`u dde^'n Phaolo^, ddo' la` Phe^li'ch (Cv 23,24) va` Phe'tto^, o^ng na`y dda~ gu+?i Phaolo^ dde^'n Ro^ma dde^? ddu+o+.c xe't xu+? o+? ddo' vo+'i tu+ ca'ch la` co^ng da^n Ro^ma (Cv 25,12).
Tu+` tho+`i to^?ng tra^'n Phe^li'ch (52-60), ca'c cuo^.c no^?i loa.n trong da^n Dotha'i dda~ tro+? ne^n thu+o+`ng xuye^n ho+n va` ma?nh lie^.t ho+n. Tha'ng sa'u na(m 66, cuo^.c xung ddo^.t bu`ng no^? va` ga(.p su+. dda`n a'p ma.nh me~ cu?a ngu+o+`i Ro^ma\. Va`o le^~ Vu+o+.t Qua na(m 70, tu+o+'ng Tito^ ddem bo^'n qua^n ddoa`n va^y ha~m Gie^rusalem. Tha'ng ta'm na(m 70, dde^`n tho+` bi. chie^'m va` thie^u hu?y\. Tu+` ddo' Giudde^ tro+? tha`nh mo^.t ti?nh thuo^.c hoa`ng dde^' gio^'ng nhu+ ti?nh Xyria\.
Chi? ho+n nu+?a the^' ky? sau, ngu+o+`i Dotha'i la.i no^?i da^.y mo^.t la^`n nu+~a (132-135) khi hoa`ng dde^' Ha'triano^ ban chie^'u chi? ca^'m vie^.c ca('t bi`. Cuo^.c kho+?i nghi~a bi. de.p tan sau khi dda~ kha'ng cu+. a'c lie^.t vo+'i qua^n Ro^ma\. Chi'nh o+? vi. tri' cu~ cu?a dde^`n tho+`, ngu+o+`i ta xa^y mo^.t ngo^i dde^`n ki'nh tha^`n Do+'t. Tu+` na(m 135, ti?nh Giudde^ ddu+o+.c go.i la` ti?nh Xyria Pale'ttin.
b. Kinh te^'
Pale'ttin co' die^.n ti'ch khoa?ng 20,000 km vuo^ng, vo+'i da^n so^' tho+`i
ddo' u+o+'c chu+`ng 600,000 ngu+o+`i\. Do.c theo bo+` bie^?n DDi.a Trung Ha?i la`
nhu+~ng bi`nh nguye^n ma`u mo+~. O+? Galile^ cu~ng nhu+ o+? vu`ng Samari va`
Giudde^, co' nhu+~ng cao nguye^n nhie^`u so?i dda', kho^ng thua^.n lo+.i cho
vie^.c tro^`ng tro.t va` cha(n nuo^i\. Ngoa`i ra pha?i ke^? dde^'n vu`ng thung
lu~ng so^ng Gioddan, co' cho^~ tha^'p ho+n 200 me't so vo+'i ma(.t bie^?n. Mu`a
mu+a tu+` tha'ng mu+o+`i dde^'n tha'ng ba, nu+o+'c mu+a ddu+o+.c giu+~ ca^?n tha^.n dde^?
du`ng trong mu`a na('ng.
Pale'ttin la` mo^.t nu+o+'c no^ng nghie^.p. Ngu~ co^'c ddu+o+.c tro^`ng chu? ye^'u o+? Galile^\. Lu'a mi`, lu'a ma.ch o+? dda^y co`n du`ng dde^? cung u+'ng cho thu? ddo^ Gie^rusalem, nha^'t la` va`o ca'c di.p le^~ lo+'n. Cu~ng co' nhie^`u loa.i ca^y a(n tra'i trong so^' ddo' pha?i ke^? dde^'n ca^y cha` la` o+? vu`ng Gie^rikho^\. Ca^y va? de^~ tro^`ng va` ddu+o+.c du`ng dde^? xua^'t kha^?u\. Ca^y nho tro^`ng o+? kha('p no+i trong nu+o+'c, vu+`a cho tra'i dde^? a(n vu+`a du`ng dde^? la`m ru+o+.u nho, mo^.t so^' ddo^` uo^'ng tho^ng du.ng. Ca^y o^liu cu~ng la` mo^.t ca^y he^'t su+'c quen thuo^.c o+? Pale'ttin, ca^y na`y cho da^`u a(n, da^`u tho+m va` ca? da^`u du`ng trong phu.ng tu+. nu+~a\.
Nga`nh cha(n nuo^i chie^n, de^, bo` cu~ng ddu+o+.c chu' tro.ng vi` nhu ca^`u phu.ng tu+. trong dde^`n tho+`. Rie^ng trong le^~ Vu+o+.t Qua dda~ ca^`n khoa?ng 18,000 con chie^n dde^? sa't te^'. Ngu+o+`i ta du`ng lu+`a dde^? cho+? ngu+o+`i va` ddo^`, co`n bo` dde^? ke'o ca^`y, ke'o xe\. Ngoa`i ra ngu+ nghie^.p cu~ng ddem la.i mo^.t nguo^`n lo+.i dda'ng ke^?. Ca' co' nhie^`u o+? ven DDi.a trung Ha?i, o+? ca'c so^ng ra.ch va` nha^'t la` o+? ho^` Galile^, quanh ho^` na`y co' ca? mo^.t ky~ nghe^. la`m ca' kho^ ba'n kha('p no+i trong nu+o+'c.
Thu+o+ng ma.i kho^ng pha't trie^?n ma.nh, tru+` o+? nhu+~ng ddo^ thi. ga^`n bie^?n nhu+ Gada, Xe^dare^\. O+? ca'c ddo^ thi. mo+'i la^.p, co' nhu+~ng cu+?a tie^.m va` ca? nhu+~ng nga^n ha`ng nu+~a (x. Mt 25,27). Ca'c cuo^.c ha`nh hu+o+ng ve^` tha'nh ddo^ cu~ng co' ta^`m quan tro.ng ve^` thu+o+ng ma.i, vi` dda^y la` di.p trao ddo^?i ha`ng ho'a giu+~a ngu+o+`i trong nu+o+'c vo+'i ca'c kie^`u da^n ha?i ngoa.i\. Pale'ttin nha^.p kha^?u ca'c ma(.t ha`ng cao ca^'p nhu+ go^~ hu+o+ng ba' tu+` xu+' Liba(ng, hu+o+ng lie^.u va` kim loa.i tu+` A?ra^.p, va?i vo'c tu+` A^'n DDo^.... va` xua^'t kha^?u thu+.c pha^?m, da thuo^.c... No'i chung co^ng nghie^.p chu+a pha't trie^?n, nhu+ng nga`nh tie^?u thu? co^ng la.i co' ne't kho+?i sa('c.
c. Ca'c nho'm xa~ ho^.i
Va`o tho+`i DDu+'c Gie^su, co' su+. ca'ch bie^.t kha' lo+'n giu+~a nhu+~ng tha`nh
pha^`n trong xa~ ho^.i\. Co' mo^.t thie^?u so^' gia`u co', ddo' la` nhu+~ng ngu+o+`i
thuo^.c do`ng ho. He^ro^dde^, nhu+~ng do`ng to^.c tu+ te^' la^u ddo+`i o+? Gie^rusalem
va` ca'c tru+o+?ng ty quan thue^'. Ngu+o+.c la.i so^' ngu+o+`i nghe`o chie^'m dda
so^'. Nha^n da^n bi. ngu+o+`i Ro^ma ba('t pha?i chi.u ca?nh su+u cao thue^' na(.ng.
Nhie^`u ngu+o+`i bi. tha^'t nghie^.p (Mt 20,1-7), nhie^`u ngu+o+`i pha?i di cu+ ddi
no+i kha'c la`m a(n. Cu~ng co' mo^.t giai ca^'p trung lu+u, nhu+ng so^' na`y
kho^ng dda'ng ke^?. Ho. la` nhu+~ng tu+ te^' o+? vu`ng que^, tho+. thu? co^ng
hay chu? ca'c no^ng tra.i nho?. Sau dda^y chu'ng ta se~ dde^` ca^.p dde^'n mo^.t
va`i giai ca^'p ddie^?n hi`nh trong xa~ ho^.i Dotha'i\.
* Gio+'i tu+ te^'
DDu+'ng dda^`u gio+'i tu+ te^' la` vi. thu+o+.ng te^', vi. na`y la` thu? la~nh cu?a
da^n, la` ta'c vie^n chi'nh trong phu.ng tu+. o+? dde^`n tho+` va` la` ngu+o+`i
chu? to.a thu+o+.ng ho^.i ddo^`ng Dotha'i go^`m 71 tha`nh vie^n. Tru+o+'c kia chu+'c
vu. na`y ddu+o+.c trao theo lo^'i cha truye^`n con no^'i va` la`m dde^'n ma~n ddo+`i\.
Nhu+ng du+o+'i tho+`i Ro^ma cai tri. va` du+o+'i trie^`u dda.i cu?a vua He^ro^dde^
Ca?, nhu+~ng dda(.c quye^`n na`y dda~ bi. tu+o+'c ma^'t. Ro^ma co' the^? bo^? nhie^.m
hay ca'ch chu+'c vi. thu+o+.ng te^' tu`y y' ho., the^' ne^n vi. thu+o+.ng te^' ddang
ta.i chu+'c de^~ co' tha'i ddo^. lu.y phu.c ddo^'i vo+'i Ro^ma\. Du` va^.y da^n
chu'ng va^~n to? lo`ng to^n ki'nh ngu+o+`i ma` coi ho. la` trung gian chi'nh
thu+'c giu+~a Thie^n Chu'a va` da^n Ngu+o+`i\. Mo^~i na(m mo^.t la^`n, vi. thu+o+.ng
te^' ddu+o+.c va`o No+i Cu+.c Tha'nh trong dde^`n tho+` dde^? la`m le^~ xa' to^.i cho
da^n.
Vie^n qua?n ddo^'c dde^`n tho+` (Cv 4,1; 5,24) la` phu. ta' cu?a thu+o+.ng te^' trong phu.ng tu+. va` thay ma(.t thu+o+.ng te^' khi ca^`n. O^ng na`y cu~ng coi so'c an ninh tra^.t tu+. dde^`n tho+` vo+'i su+. tro+. giu'p cu?a ca'c ddo^.i tru+o+?ng toa'n qua^n.
Ca'c tu+ te^' ca^'p du+o+'i so^'ng o+? tha'nh ddo^ hay ra?i ra'c trong nu+o+'c. Ngu+o+`i ta u+o+'c chu+`ng co' 7,200 tu+ te^'. Mo^~i na(m ho. tu. ve^` Gie^rusalem va`o di.p le^~ Vu+o+.t Qua, le^~ Ngu~ Tua^`n va` le^~ Le^`u\. Ho. co`n chia la`m 24 nho'm, thay phie^n nhau phu.c vu. trong dde^`n tho+`, mo^~i na(m hai la^`n, mo^~i la^`n ke'o da`i mo^.t tua^`n (x. Lc 1,5.8-9). Ca'c tu+ te^' so^'ng nho+` cu?a le^~ da^ng cu'ng. Tu+ te^' o+? thu? ddo^ co' ddo+`i so^'ng sung tu'c ho+n; co`n ca'c tu+ te^' o+? nhu+~ng no+i kha'c so^'ng nho+` thue^' tha^.p pha^n, nhu+ng thu+o+`ng va^~n pha?i la`m mo^.t nghe^` cha^n tay mo+'i ddu? so^'ng.
Cuo^'i cu`ng la` ca'c tha^`y Le^vi\. Ho. kho^ng pha?i la` tu+ te^' ne^n kho^ng ddu+o+.c cu+? ha`nh phu.ng tu+.. Ho. chi? lo pha^.n vu. ca ha't, su+? du.ng nha.c khi', giu+~ cu+?a, ba?o qua?n va` ba?o ve^. dde^`n tho+`.
* Gio+'i kinh su+
DDa^y la` nhu+~ng ngu+o+`i sau nhie^`u na(m nghie^n cu+'u la^u da`i dda~ tro+?
tha`nh nhu+~ng nha` chuye^n mo^n ve^` Kinh Tha'nh. Mo^.t so^' nho? kinh su+
la` tu+ te^', nhu+ng pha^`n lo+'n la` gia'o da^n u?ng ho^. la^.p tru+o+`ng Pharise^u\.
Ho. co' uy ti'n va` a?nh hu+o+?ng lo+'n trong da^n vi` trong tho+`i lu+u dda`y,
khi dde^`n tho+` va` trie^`u ddi`nh su.p ddo^?, ngu+o+`i ta chu' tro.ng dde^'n vie^.c
ho.c ho?i va` so^'ng lua^.t Chu'a\. Ca'c kinh su+ la` ngu+o+`i gia?i thi'ch va`
a'p du.ng lua^.t cho hoa`n ca?nh mo+'i\. Co' the^? no'i ho. la` nhu+~ng ngu+o+`i
ke^' tu.c su+. nghie^.p cu?a ca'c ngo^n su+'. Ho. hu+o+'ng da^~n ddo+`i so^'ng tinh
tha^`n cu?a da^n, co`n tu+ te^' chu? ye^'u chi? lo phu.ng tu+.. Ca'c kinh su+
co' ma(.t o+? ho^.i ddu+o+`ng va` ca`ng lu'c ho. ca`ng chie^'m mo^.t vi. the^' quan
tro.ng ho+n trong thu+o+.ng ho^.i ddo^`ng Dotha'i be^n ca.nh ca'c thu+o+.ng te^'
va` ky` mu.c.
Ca'c kinh su+ dda~ ddu+a ra nhie^`u lua^.t le^. chi li dde^? giu'p con ngu+o+`i lu'c na`o cu~ng ddu+o+.c mo+`i go.i so^'ng trung ti'n vo+'i Thie^n Chu'a\. Tuy nhie^n ho. cu~ng de^~ ro+i va`o mo^.t thu+' o'c ne^. lua^.t he.p ho`i, khie^'n cho vie^.c giu+~ lua^.t tro+? tha`nh ga'nh na(.ng va` la`m cho ngu+o+`i ta que^n ddi ca'i co^'t ye^'u cu?a lua^.t. Du` sao chi'nh nho+` ca'c kinh su+ ma` Dotha'i gia'o co`n to^`n ta.i sau bie^'n co^' na(m 70.
* Gio+'i ky` mu.c
DDa^y la` nhu+~ng ngu+o+`i co' ddi.a vi. trong xa~ ho^.i, ho. la` nhu+~ng ba^.c nie^n
tru+o+?ng hay phu' o^ng. Tuy co' cha^n trong thu+o+.ng ho^.i ddo^`ng nhu+ng ho.
kho^ng co' a?nh hu+o+?ng la` bao\. Vi` muo^'n ddu+o+.c ta.i vi. ne^n ho. kha' ga('n
bo' vo+'i Ro^ma cu~ng nhu+ vo+'i ca'c thu+o+.ng te^'. Du+o+`ng nhu+ ho. thuo^.c pha'i
Xaddo^'c.
* Da^n chu'ng
DDa so^' la` no^ng da^n, tho+. thu? co^ng hay tie^?u thu+o+ng. Co' nghe^` bi. coi
la` o^ ue^' nhu+ nghe^` thuo^.c da, co' nghe^` bi. coi khinh nhu+ nghe^` thu thue^'.
Cu~ng co' ca? ha`nh kha^'t, tro^.m ca('p va` ga'i ddie^'m o+? Pale'ttin va`o
tho+`i DDu+'c Gie^su\. Ngu+o+`i Dotha'i ddu+o+.c mie^~n thi ha`nh nghi~a vu. qua^n
su+. ddo^'i vo+'i dde^' quo^'c. No^ le^. la` giai ca^'p bi. ngu+o+.c dda~i nha^'t, nhu+ng
ca'c no^ le^. go^'c Dotha'i thu+o+`ng ddu+o+.c ddo^'i xu+? tu+? te^' ho+n va` co' the^?
ddu+o+.c tra? tu+. do sau sa'u na(m phu.c vu..
O+? trong nu+o+'c va` nha^'t la` o+? ha?i ngoa.i, ngu+o+`i ta tha^'y co' nhu+~ng ngu+o+`i xin gia nha^.p dda.o Dotha'i (Mt 23,15). Tru+o+'c khi tro+? tha`nh ta^n to`ng, nam gio+'i pha?i chi.u ca('t bi`, ddu+o+.c thanh ta^?y va` ddi da^ng le^~ ta.i dde^`n tho+`. So^' phu. nu+~ to`ng gia'o luo^n ddo^ng ho+n dda`n o^ng.
O+? Pale'ttin tho+`i DDu+'c Gie^su, ngu+o+`i phu. nu+~ kho^ng co' gia' ba(`ng nam gio+'i\. The^' gio+'i cu?a ho. chi? la` gia ddi`nh vo+'i ca'c vie^.c no^.i tro+.. Ho. kho^ng ddu+o+.c ddi ho.c ca? ve^` ma(.t dda.o la^~n ma(.t ddo+`i\. Ho. kho^ng ddu+o+.c mo+`i la`m chu+'ng ta.i to`a a'n cu~ng nhu+ kho^ng ddu+o+.c le^n tie^'ng trong ca'c nghi le^~ phu.ng tu+.. Ho. i't khi ddi ra ngoa`i va` ne^'u co' ra ngoa`i thi` thu+o+`ng ddo^.i kha(n che dda^`u\. Theo ta^.p tu.c tho+`i ddo', ngu+o+`i dda`n o^ng kho^ng ne^n nhi`n mo^.t phu. nu+~ dda~ co' cho^`ng, cu~ng kho^ng ne^n tro` chuye^.n hay cha`o ho?i mo^.t phu. nu+~ o+? ngoa`i ddu+o+`ng. Ca'c thie^'u nu+~ Dotha'i la^.p gia ddi`nh ra^'t so+'m. Ho. la`m dda'm ho?i lu'c 12 hay 13 tuo^?i va` thu+o+`ng la`m dda'm cu+o+'i khoa?ng mo^.t na(m sau\. Ngu+o+`i vo+. co' the^? bi. cho^`ng ly di. chi? vi` nhu+~ng ly' do kho^ng dda'ng gi`. Sau khi cho^`ng che^'t, ngu+o+`i vo+. go'a pha?i cho+` xem ngu+o+`i anh em cho^`ng co' muo^'n la^'y mi`nh kho^ng, ne^'u ngu+o+`i na`y kho^ng muo^'n, ngu+o+`i vo+. go'a mo+'i ddu+o+.c ddi la^'y cho^`ng kha'c. Chi'nh trong bo^'i ca?nh ddo' ma` chu'ng ta hie^?u ho+n mo^.t so^' ddoa.n Tin Mu+`ng nhu+ Mt 22,23-32 va` Lc 7,36-50. Vie^.c co' mo^.t nho'm phu. nu+~ ddi theo DDu+'c Gie^su (Lc 8,2-3) ha(?n la` mo^.t ddie^`u la. thu+o+`ng va`o tho+`i ddo'.
d. Ca'c nho'm to^n gia'o
Co' bo^'n nho'm chi'nh:
* Nho'm Xaddo^'c
Nho'm na`y go^`m gio+'i gia'o si~ ca^'p cao, pha^`n lo+'n ca'c tu+ te^' o+? Gie^rusalem
va` nhie^`u ky` mu.c. Ne't chung cu?a ho. la` ti'nh ba?o thu?, ho. cho^'ng
la.i mo.i thay ddo^?i ve^` ma(.t tha^`n ho.c, phu.ng tu+. hay chi'nh tri.. Ho.
co' tha'i ddo^. ho`a hoa~n vo+'i ngu+o+`i Ro^ma, co' the^? la` dde^? duy tri` ddi.a
vi., bo^?ng lo^.c. Da^`u sao ca`ng nga`y ho. ca`ng xa ro+`i da^n chu'ng, uy
ti'n cu?a ho. chi? du+.a tre^n chu+'c vu. tu+ te^' ma` ho. dda?m nha^.n. Bo+?i va^.y
khi dde^`n tho+` su.p ddo^? na(m 70, nho'm na`y cu~ng bie^'n ma^'t kho?i li.ch
su+?.
Xe't ve^` ma(.t gia'o thuye^'t, nho'm Xaddo^'c phu? nha^.n thu+o+?ng pha.t ddo+`i sau va` su+. phu.c sinh (Mt 22,23; Cv 23,6-8), bo+?i ho. ga('n bo' vo+'i quan nie^.m truye^`n tho^'ng ve^` a^m phu?. Ho. kho^ng coi tro.ng ca'c lua^.t truye^`n kha^?u nhu nho'm Pharise^u, nhu+ng la.i he^'t su+'c trung tha`nh vo+'i nghi~a dden cu?a Kinh Tha'nh. Ho. quy' chuo^.ng dda(.c bie^.t Ngu~ Thu+ ho+n mo.i sa'ch tha'nh kha'c. DDu+'c Gie^su cu~ng dda~ co' la^`n tranh lua^.n vo+'i ho. ve^` su+. phu.c sinh (Mc 12,18-27).
* Nho'm Pharise^u
DDa^y la` mo^.t nho'm go^`m dda so^' la` da^n thu+o+`ng thuo^.c giai ca^'p trung
lu+u, tuy cu~ng co' ca'c tu+ te^' vu`ng que^ va` ca'c tha^`y Le^vi tham du+..
Kho^ng pha?i mo.i ngu+o+`i Pharise^u dde^`u la` kinh su+, nhu+ng ha^`u nhu+ mo.i
kinh su+ dde^`u la` Pharise^u\. y' nghi~a cu?a tu+` pharisaioi co`n ddu+o+.c tranh
lua^.n; nhie^`n ngu+o+`i cho ra(`ng no' co' nghi~a la` "nhu+~ng ke? so^'ng
ta'ch bie^.t", tu+` ddo' co' lo^'i go.i "bie^.t pha'i". Nho'm
na`y ba('t nguo^`n tu+` nho'm nhu+~ng ngu+o+`i dda.o ddu+'c (Hassidim) o+? tho+`i
Macabe^\. Va`o tho+`i DDu+'c Gie^su, ca'c ngu+o+`i Pharise^u ra^'t ddu+o+.c ki'nh
tro.ng vi` chi'nh ddo+`i so^'ng dda.o ddu+'c cu?a ho.. Ho. ho.p tha`nh nhu+~ng co^.ng
ddoa`n nho?, ddo'ng ki'n. Ho. chuye^n ca^`n suy nie^.m Kinh Tha'nh va` quye^'t
ta^m tua^n giu+~ ti? mi? mo.i khoa?n lua^.t, tha`nh va(n cu~ng nhu+ truye^`n
kha^?u\. So vo+'i nho'm Saddo^'c, ho. co' tinh tha^`n co+?i mo+? ho+n ve^` ma(.t gia'o
ly' va` gia?i thi'ch Kinh Tha'nh. Khuo^n ma(.t ngu+o+`i Pharise^u ddu+o+.c mo^
ta? trong Tin Mu+`ng kho^ng pha?n a?nh he^'t su+. thu+.c ve^` nho'm ngu+o+`i na`y\.
Co' le~ DDu+'c Gie^su lu'c co`n be' dda~ ddu+o+.c ca'c ngu+o+`i Pharise^u da.y
gia'o ly' va` ca^`u nguye^.n o+? ho^.i ddu+o+`ng Nadare't. Ha(?n dda~ co' nhu+~ng
ngu+o+`i Pharise^u kie^u ha~nh va` gia? hi`nh, nhu+ng tha'i ddo^. tu+o+?ng mi`nh
co' the^? mua ddu+o+.c Nu+o+'c tro+`i ba(`ng co^ng tra.ng va` su+. tha'nh thie^.n
cu?a mi`nh va^~n la` tha'i ddo^. ma` chu'ng ta co' the^? ro+i va`o\.
* Nho'm E'txe^no^
Na(m 1947 nho+` mo^.t kha'm pha' ti`nh co+` o+? vu`ng Cumran (ta^y ba('c Bie^?n
Che^'t), ngu+o+`i ta bie^'t dde^'n su+. hie^.n die^.n cu?a mo^.t nho'm ngu+o+`i Dotha'i,
so^'ng chung vo+'i nhau tha`nh co^.ng ddoa`n: co' the^? ddo' la` nho'm E'txe^no^
ma` su+? gia Dotha'i Gio^xe^pho^ dda~ nha('c dde^'n. Co' le~ nho'm na`y ba('t
nguo^`n tu+` tho+`i Macabe^ kho+?i nghi~a\. DDa^y la` mo^.t nho'm ddu+o+.c to^? chu+'c
he^'t su+'c cha(.t che~ va` co' to^n ti tra^.t tu+.. Ho. so^'ng nghe`o kho',
va^ng phu.c nhu+~ng ngu+o+`i la~nh dda.o va` o+? ddo^.c tha^n. Nhu+~ng vie^.c chi'nh
cu?a ho. ha(`ng nga`y la`: ca^`u nguye^.n sa'ng chie^`u\. lao ddo^.ng cha^n tay,
thanh ta^?y theo nghi thu+'c va` da`nh mo^.t pha^`n ba dde^m dde^? ho.c ho?i Kinh
Tha'nh va` ca'c ta`i lie^.u cu?a co^.ng ddoa`n. Kha'm pha' o+? Cumran dde^? la.i
cho ta nhie^`u ba?n che'p tay quy' gia' ve^` Kinh Tha'nh va` ca'c ta`i lie^.u
cu?a co^.ng ddoa`n. Cu~ng co' ca? mo^.t he^. tho^'ng be^? chu+'a nu+o+'c du`ng cho
vie^.c thanh ta^?y\.
Pha?i nhi`n nha^.n ra(`ng ddo+`i so^'ng tha'nh thie^.n cu?a nho'm na`y qua? la` mo^.t ddo'a hoa dde.p cu?a Dotha'i gia'o\. Tuy ho. so^'ng ta'ch bie^.t nhu+ng dda^y la` mo^.t co^.ng ddoa`n na(ng ddo^.ng, ho. mong Chu'a dde^'n ne^n so^'ng trong ca^`u nguye^.n va` tie^'t du.c dde^? chua^?n bi. ddo'n Ngu+o+`i\. Theo ca'c ta'c gia? xu+a nhu+ su+? gia Gio^xe^pho^ thi` nho'm E'txe^no^ so^'ng ddo^.c tha^n hoa`n toa`n. Tuy nhie^n ngu+o+`i ta la.i ti`m tha^'y nhu+~ng bo^. xu+o+ng phu. nu+~ o+? nghi~a ddi.a cu?a ho. va` ca? nhu+~ng ta`i lie^.u no'i dde^'n vie^.c ke^'t ho^n mo^.t vo+. mo^.t cho^`ng. Du` sao ddie^`u na`y kho^ng pha?i la` kho^ng gia?i thi'ch ddu+o+.c: co' the^? lu'c dda^`u, ho. nha^.n ca? ca'c ca(.p vo+. cho^`ng hay cho phe'p ke^'t ho^n, nhu+ng da^`n da^`n ho. ddi dde^'n cho^~ tie^'t du.c tuye^.t ddo^'i\. Nho'm E'txe^no^ tu+. coi mi`nh mo+'i la` con cha'u ddi'ch thu+.c cu?a thu+o+.ng te^' Xaddo^'c. DDo^'i vo+'i ho., dde^`n tho+` dda~ bi. ca'c tu+ te^' la`m o^ ue^' ne^n ho. tu+` cho^'i kho^ng dde^'n dde^`n tho+`. Ho. mong Thie^n Chu'a dde^'n dde^? thanh ta^?y dde^`n tho+` va` ta'i la^.p mo^.t ne^`n phu.ng tu+. thanh sa.ch. Ve^` ma(.t chi'nh tri., ho. la` nhu+~ng ngu+o+`i Dotha'i ye^u nu+o+'c. Na(m 68 ho. lao mi`nh va`o cuo^.c chie^'n cho^'ng Ro^ma dde^? ro^`i cha^'p nha^.n tha^'t ba.i\.
Cha('c co' mo^.t lie^n he^. na`o ddo' giu+~a o^ng Gioan Ta^?y Gia? vo+'i nho'm E'txe^no^ o+? Cumran, vi` lo+`i gia?ng cu?a o^ng co' nhu+~ng ne't tu+o+ng tu+. vo+'i xa'c ti'n cu?a nho'm na`y: DDa^'ng Me^sia dda~ ga^`n dde^'n, su+. ca^`n thie^'t cu?a vie^.c thanh ta^?y, su+. kinh khu?ng cu?a nga`y thi.nh no^. sa('p gia'ng xuo^'ng... Cha(?ng ro~ DDu+'c Gie^su co' bie^'t dde^'n nho'm ngu+o+`i o+? Cumran kho^ng, nhu+ng pha?i nha^.n ra(`ng gia'o ly' cu?a Nga`i kha'c vo+'i gia'o ly' cu?a ho. o+? mo^.t ddie^?m kha' quan tro.ng, ddo' la` ti'nh pho^? qua't cu?a o+n cu+'u ddo^.. Khi ca?m nha^.n ddu+o+.c ti`nh ye^u Thie^n Chu'a thi` ngu+o+`i E'txe^no^ quay ra ca(m thu` nhu+~ng ke? to^.i lo^~i, ngoa.i gia'o cu~ng nhu+ Dotha'i, va` mong nga`y Thie^n Chu'a tie^u die^.t ta^'t ca? nhu+~ng ke? vo^ dda.o tre^n ma(.t dda^'t. Co`n DDu+'c Gie^su la.i nha^'n ma.nh dde^'n lo`ng thu+o+ng xo't cu?a Thie^n Chu'a ddo^'i vo+'i to^.i nha^n.
* Nho'm Samari
Da^n Samari la` mo^.t nho'm ngu+o+`i co' go^'c Dotha'i, nhu+ng sau cuo^.c lu+u
dda`y na(m 722 tru+o+'c CN, ho. tro+? tha`nh mo^.t da^n co' pha tro^.n nhie^`u
sa('c da^n ngoa.i\. Sau nhie^`u bie^'n co^' li.ch su+? dda'ng tie^'c, da^n Samari
vo+'i da^n Dotha'i nuo^i mo^'i thu` ghe't la^~n nhau\. Ngu+o+`i Dotha'i coi ngu+o+`i
Samari la` la.c gia'o va` tu+` cho^'i co' su+. lie^n he^. vo+'i ho. (x Ga 4,9).
Ngu+o+`i Samari kho^ng tho+` phu+o+.ng o+? Gie^rusalem, nhu+ng o+? tre^n nu'i Garidim,
va` ho. chi? nhi`n nha^.n Ngu? Thu+ ma` tho^i\. Tha'i ddo^. cu?a DDu+'c Gie^su ddo^'i
vo+'i nho'm ngu+o+`i na`y tha^.t la` kha'c thu+o+`ng trong bo^'i ca?nh tho+`i a^'y
(Lc 10,33; 17,16; Ga 4,5-40). Samari cu~ng dda~ tro+? ne^n pha^`n dda^'t ddu+o+.c
rao gia?ng Tin Mu+`ng (Cv 8,5-25).
e\. DDe^`n tho+`, ho^.i ddu+o+`ng va` ca'c nga`y dda.i
le^~
* DDe^`n tho+`
Va`o tho+`i DDu+'c Gie^su, dde^`n tho+` dda~ tra?i qua mo^.t li.ch su+? da`i\. DDe^`n
tho+` dda^`u tie^n do vua Salo^mo^n xa^y dda~ bi. qua^n Babylon pha' hu?y na(m
587 tru+o+'c CN. Sau khi thoa't kho?i ca?nh lu+u dda`y tro+? ve^`, ngu+o+`i ta
xa^y dde^`n tho+` thu+' hai nho? ho+n (520-515 tru+o+'c CN). DDe^`n tho+` vua He^ro^dde^
Ca?, dde^`n tho+` ddu+o+.c tru`ng tu va` no+'i ro^.ng: co^ng tri`nh ba('t dda^`u na(m
20 tru+o+'c CN, ma~i dde^'n na(m 64 sau CN mo+'i hoa`n ta^'t, nhu+ng sa'u na(m
sau dde^`n tho+` la.i bi. pha' hu?y hoa`n toa`n. DDe^`n tho+` co' nhie^`u tie^`n
ddi`nh. Lo+'n ho+n ca? la` tie^`n ddi`nh da^n ngoa.i, no+i dda^y ngu+o+`i ta buo^n
ba'n su'c va^.t va` ddo^?i tie^`n dde^? da^ng cu'ng dde^`n tho+` (x. Ga 2,14). Mo^.t
lan can ba(`ng dda' nga(n tie^`n ddi`nh na`y vo+'i tie^`n ddi`nh phu. nu+~, ngu+o+`i
ngoa.i gia'o vu+o+.t qua se~ bi. xu+? tu+? (x. Cv 21,28). Ro^`i dde^'n tie^`n ddi`nh
I'traen da`nh cho nam gio+'i\. Sau cu`ng la` tie^`n ddi`nh tu+ te^', o+? giu+~a co'
ba`n tho+` da^ng le^~ toa`n thie^u, cao 7,5 me't, mo^~i ca.nh da`i 25 me't.
DDa^y la` no+i da^ng ca'c va^.t hy sinh, dda(.c bie^.t la` "hy sinh vi~nh
vie^~n" go^`m vie^.c da^ng mo^.t con chie^n va`o buo^?i sa'ng va` buo^?i
chie^`u mo^~i nga`y\. Cuo^'i cung la` pha^`n quan tro.ng nha^'t cu?a dde^`n tho+`
go^`m No+i Tha'nh va` No+i Cu+.c Tha'nh. No+i Tha'nh (He^kal) co' ba`n tho+`
da^ng hu+o+ng (x. Lc 1,9.11), ba`n da^ng ba'nh tru+ng hie^'n va` cha^n dde`n
ba?y ngo.n. DDi qua mo^.t bu+'c ma`n la` va`o No+i Cu+.c Tha'nh (Debir). tru+o+'c
kia, trong dde^`n tho+` do vua Salo^mo^n xa^y, No+i Cu+.c Tha'nh la` no+i dda(.t
Ho`m Bia Giao U+o+'c. Tu+` na(m 587 tru+o+'c CN, Ho`m Bia kho^ng co`n nu+~a ne^n
No+i Cu+.c tha'nh hoa`n toa`n dde^? tro^'ng. Ngu+o+`i Dotha'i tin ra(`ng dda^y la`
no+i Thie^n Chu'a hie^.n die^.n ca'ch dda(.c bie^.t, chi? co' thu+o+.ng te^' ta.i
chu+'c mo+'i ddu+o+.c va`o mo^~i na(m mo^.t la^`n trong di.p le^~ xa' to^.i\.
DDe^`n tho+ la` trung ta^m ddo+`i so^'ng phu.ng tu+. cu?a da^n Dotha'i, ne^n vie^.c dde^`n tho+` bi. pha' hu?y la` mo^.t ma^'t ma't kho^ng gi` bu` dda('p no^?i\. Tu+` 20 tuo^?i, mo.i ngu+o+`i Dotha'i pha'i nam dde^`u pha?i no^.p thue^' dde^`n tho+`. DDi ha`nh hu+o+ng le^n Gie^rusalem va`o ba di.p dda.i le^~ la` mo^.t nie^m vui lo+'n cho nhu+~ng ngu+o+`i mo^. dda.o\.
* Ho^.i ddu+o+`ng
Hie^.n nay ngu+o+`i ta cho ra(`ng tu+` tho+`i lu+u dda`y o+? Babylon, vi` dde^`n tho+`
kho^ng co`n nu+~a, ne^n ba('t dda^`u xua^'t hie^.n ca'c ho^.i ddu+o+`ng. Tu+` ddo'
ca'c ho^.i ddu+o+`ng pha't trie^?n nhanh o+? trong nu+o+'c cu~ng nhu+ o+? ha?i ngoa.i\.
Mo^~i co^.ng ddoa`n Dotha'i dde^`u co' ho^.i ddu+o+`ng. O+? ca'c tha`nh pho^' lo+'n
co' nhie^`u ho^.i ddu+o+`ng.
Ho^.i ddu+o+`ng la` mo^.t ca(n nha` hi`nh chu+~ nha^.t, hu+o+'ng ve^` Gie^rusalem. Phu.ng tu+. o+? ho^.i ddu+o+`ng chu? ye^'u la` nga`y saba't, go^`m co' ca^`u nguye^.n va` ddo.c Kinh Tha'nh: ngu+o+`i ta ddo.c Kinh Tha'nh ba(`ng tie^'ng Hi'pri, ro^`i ddo.c ba?n di.ch ba(`ng tie^'ng Aram (Targum), sau ddo' la` ba`i gia?ng nha(`m gia?i thi'ch va` a'p du.ng va`o cuo^.c so^'ng (Lc 4,16-21). O^ng tru+o+?ng ho^.i ddu+o+`ng co' nhie^.m vu. to^? chu+'c phu.ng vu., chi? ddi.nh ngu+o+`i ddo.c sa'ch tha'nh va` mo+`i nhu+~ng ngu+o+`i co' kha? na(ng le^n gia?i thi'ch (x Cv 13,15).
Vai tro` cu?a ho^.i ddu+o+`ng ra^'t quan tro.ng; dda(.c bie^.t sau na(m 70, khi kho^ng co`n dde^`n tho+` nu+~a, no' tro+? tha`nh no+i sinh hoa.t cu?a dda.o Dotha'i\. Ho^.i ddu+o+`ng kho^ng nhu+~ng la` no+i phu.ng tu+., ma` co`n la` tru+o+`ng ho.c va` la` trung ta^m va(n ho'a\. Chi'nh nho+` ho^.i ddu+o+`ng ma` nie^`m tin cu?a ngu+o+`i Dotha'i ddu+o+.c duy tri` va` lo`ng dda.o ddu+'c ddu+o+.c nuo^i du+o+~ng.
* Ca'c nga`y dda.i le^~
Co' ba di.p le^~ lo+'n ha`ng na(m ky? nie^.m nhu+~ng la^`n Thie^n Chu'a can thie^.p
trong li.ch su+? dde^? gia?i pho'ng da^n Ngu+o+`i\. DDo' la` le^~ Vu+o+.t Qua, le^~
Ngu~ Tua^`n va` le^~ Le^`u\. Trong ca'c le^~ na`y, tre^n nguye^n ta('c, mo.i
ngu+o+`i Dotha'i pha'i nam pha?i ddi ha`nh hu+o+ng Gie^rusalem.
Le^~ Vu+o+.t Qua la` le^~ tro.ng ho+n ca?, ke'o da`i tro.n mo^.t tua^`n. Chie^`u nga`y 14 tha'ng Nixan (khoa?ng tha'ng ba, tha'ng tu+ du+o+ng li.ch), ngu+o+`i ta sa't te^' chie^n ta.i dde^`n tho+`, ro^`i tu+ te^' se~ la^'y ma'u chie^n ma` ddo^? du+o+'i cha^n ba`n tho+`. Khi dde^m xuo^'ng, ngu+o+`i ta se~ a(n tie^.c chie^n vu+o+.t qua theo gia ddi`nh hay theo nho'm. Le^~ Vu+o+.t Qua ddu+o+.c cu+? ha`nh nhu+ mo^.t cuo^.c tu+o+?ng nie^.m nha(`m giu'p mo^~i ngu+o+`i so^'ng la.i kinh nghie^.m cu?a cha o^ng ho. xu+a kia ddu+o+.c gia?i pho'ng kho?i Aica^.p. Trong bu+~a tie^.c Vu+o+.t Qua ngu+o+`i ta a(n thi.t chie^n vo+'i ba'nh kho^ng men va` rau dda('ng. Ngoa`i ra ngu+o+`i ta cu~ng uo^'ng vo+'i nhau bo^'n che'n ru+o+.u dda~ ddu+o+.c vi. chu? to.a bu+~a tie^.c chu'c la`nh. Trong ba^`u khi' linh tha'nh cu?a bu+~a a(n dda(.c bie^.t na`y, vi. chu? to.a se~ ke^? la.i bie^'n co^' Xua^'t Ha`nh. Lu'c tie^.c ga^`n ta`n, ngu+o+`i ta ddo.c ca'c tha'nh vi.nh ca ngo+.i (Hallel) tu+'c la` Tv 113-118.
Khi nho+' la.i cuo^.c gia?i pho'ng xu+a, ngu+o+`i ta hy vo.ng Chu'a se~ gia?i pho'ng da^n Ngu+o+`i trong tu+o+ng lai\. Chi'nh vi` le^~ Vu+o+.t Qua la` mo^.t le^~ co' the^? kho+i da^.y lo`ng a'i quo^'c va` vi` so^' ngu+o+`i ddo^? ve^` Gie^rusalem ra^'t ddo^ng (khoa?ng 200,000 ngu+o+`i), ne^n di.p na`y chi'nh quye^`n Ro^ma canh pho`ng ca^?n ma^.t ho+n nhie^`u dde^? tra'nh ba.o loa.n.
Le^~ Ngu~ Tua^`n ddu+o+.c cu+? ha`nh 50 nga`y sau le^~ Vu+o+.t Qua\. Nguye^n thu?y dda^y la` le^~ mu`a ga(.t, ngu+o+`i ta da^ng cho Chu'a nhu+~ng cu?a dda^`u mu`a (Xh 23,16). Sau na`y le^~ Ngu~ Tua^`n (co`n ddu+o+.c go.i la` le^~ Ca'c Tua^`n o+? Xh 34,22) tro+? tha`nh mo^.t le^~ tu+o+?ng nie^.m vie^.c Chu'a ban giao u+o+'c va` lua^.t tre^n nu'i Xinai\. Tha^.t la` y' nghi~a khi chi'nh trong nga`y le^~ Ngu~ Tua^`n cu?a ngu+o+`i Dotha'i ma` Tha'nh Tha^`n dda~ ddu+o+.c ban xuo^'ng dde^? ke^'t thu'c cuo^.c Vu+o+.t Qua cu?a Chu'a Kito^ (Cv 2).
Le^~ Le^`u nguye^n thu?y la` le^~ thu hoa.ch nhu+~ng hoa tra'i cu?a ruo^.ng ddo^`ng (Xh 23,16). Su+? gia Gio^xe^pho^ cho ra(`ng dda^y la` le^~ tha'nh nha^'t va` tro.ng nha^'t cu?a ngu+o+`i Dotha'i\. Le^~ na`y cu+? ha`nh va`o mu`a thu, khi vu. thu hoa.ch dda~ ke^'t thu'c (Lv 23,39), tra'i ca^y dda~ ddu+o+.c ha'i xong. Kha'ch ha`nh hu+o+ng du+.ng le^n nhu+~ng ca'i le^`u, ho. o+? ddo' trong ba?y nga`y dde^? nho+' la.i tho+`i gian so^'ng trong sa ma.c (Lv 23,42-43). Ngoa`i ra co' nhie^`u cuo^.c ru+o+'c tu+ng bu+`ng, ngu+o+`i ta pha^'t ca`nh la' va.n tue^' (lulab) dde^? tung ho^\. Mo^~i nga`y ca'c tu+ te^' ddi ru+o+'c nu+o+'c o+? ho^` Silo^a ddem ve^` ru+o+'i le^n ba`n tho+`. Buo^?i to^'i, tie^`n ddi`nh phu. nu+~ ru+.c ro+~ a'nh dde`n, co' ca mu'a suo^'t dde^m. Tin Mu+`ng Gioan dda~ minh nhie^n no'i dde^'n le^~ na`y o+? 7,2 va` co' le~ dda~ a'm chi? dde^'n le^~ a^'y o+? 7,37-38 va` 8,12.
Ngoa`i ba dda.i le^~ tre^n co`n nhu+~ng le^~ kha'c nhu+ le^~ Xa' To^.i, le^~ Cung Hie^'n dde^`n tho+` (x. Ga 10,22) va` le^~ Ta^n Nie^n. Nga`y saba't la` nga`y ca^`u nguye^.n va` nghi? ngo+i, ngu+ng mo.i co^ng vie^.c sau sa'u nga`y lao ddo^.ng. Nga`y saba't ba('t dda^`u tu+` chie^`u thu+' sa'u dde^'n chie^`u thu+' ba?y, ddo' la` nga`y tha'nh hie^'n cho Thie^n Chu'a\. DDu+'c Gie^su kho^ng coi thu+o+`ng nga`y saba't, Ngu+o+`i chi? pha?n ddo^'i mo^.t lo^'i hie^?u he.p ho`i ve^` nga`y le^~ na`y, bo+?i le~ nga`y saba't cu~ng la` nga`y so^'ng cho tha nha^n (Mt 12,12).
VI\. TA^N U+O+'C VA` CA'C KITO^ HU+~U
Tha'nh Gie^ro^nimo^ dda~ kha(?ng ddi.nh: "Kho^ng bie^'t Kinh Tha'nh la` kho^ng bie^'t DDu+'c Kito^". Kha(?ng ddi.nh ddo' co`n phu` ho+.p ho+n bie^'t bao ddo^'i vo+'i Ta^n U+o+'c dde^'n no^~i ta co' the^? no'i: kho^ng bie^'t Ta^n U+o+'c, kho^ng bie^'t bo^'n sa'ch Tin Mu+`ng, la` kho^ng bie^'t DDu+'c Kito^\. Bie^'t DDu+'c Kito^ tha^.t la` mo^'i lo+.i tuye^.t vo+`i ma` mo.i Kito^ hu+~u u+o+'c ao co' ddu+o+.c trong ddo+`i\.
Co^ng DDo^`ng Vaticano^ II dda~ da`nh chu+o+ng cuo^'i cu?a Hie^'n Che^' ve^` Ma(.c Kha?i dde^? no'i ve^` ta^`m quan tro.ng cu?a Kinh Tha'nh trong ddo+`i so^'ng Gia'o Ho^.i va` ddo+`i so^'ng cu?a tu+`ng Kito^ hu+~u\.
Co^ng DDo^`ng muo^'n lo+`i Chu'a ddu+o+.c trao gu+?i dde^'n mo.i Kito^ hu+~u thuo^.c mo.i tho+`i dda.i, mo.i ngo^n ngu+~ (MK 22). DDa^y la` mo^.t ddie^`u mo+'i me?, vi` tu+` the^' ky? XIII va` nha^'t la` tu+` the^' ky? XV, co' khuynh hu+o+'ng kho^ng khuye^'n khi'ch vie^.c du`ng Kinh Tha'nh ba(`ng tie^'ng ba?n xu+', va` muo^'n da`nh rie^ng cuo^'n Kinh Tha'nh cho nhu+~ng nha` tha^`n ho.c.
Du`ng mo^.t hi`nh a?nh ma.nh me~ va` sa^u sa('c, Co^ng DDo^`ng kha(?ng ddi.nh vie^.c da^n Chu'a ddu+o+.c du+o+~ng nuo^i ba(`ng ba'nh ban su+. so^'ng tu+` tre^n ba`n tie^.c Lo+`i Chu'a va` ba`n tie^.c Mi`nh Chu'a Kito^ (MK 21). Nhu+ the^', Lo+`i Chu'a tha^.t la` lu+o+ng thu+.c ha`ng nga`y cho Kito^ hu+~u, song song vo+'i vie^.c ho. ddu+o+.c nuo^i du+o+~ng ba(`ng ba`n tie^.c Tha'nh The^?.,P> Co^ng DDo^`ng khuye^'n khi'ch dda(.c bie^.t mo.i Kito^ hu+~u ddo.c Lo+`i Chu'a thu+o+`ng xuye^n. Khi nghe ddo.c Lo+`i Chu'a trong phu.ng vu. thi` Chu'a Kito^ "hie^.n die^.n trong Lo+`i cu?a Ngu+o+`i, vi` chi'nh Ngu+o+`i no'i khi ta ddo.c Kinh Tha'nh trong Gia'o Ho^.i" (PV 7). Va^.y khi Gia'o Ho^.i ddo.c Kinh Tha'nh, thi` lu'c ddo' Thie^n Chu'a no'i vo+'i Da^n Ngu+o+`i va` DDu+'c Kito^ loan ba'o Tin Mu+`ng cho Gia'o Ho^.i (PV 33).
Tuy nhie^n, Co^ng DDo^`ng co`n khuye^'n khi'ch ti'n hu+~u ddo.c Kinh Tha'nh mo^.t ca'ch rie^ng tu+\. DDa^y la` mo^.t hu+o+'ng mo+'i cu?a lo`ng dda.o ddu+'c Kito^ gia'o\. Vie^.c ddo.c Kinh Tha'nh co' mo^.t vi. tri' tro^?i vu+o+.t trong so^' ca'c vie^.c dda.o ddu+'c.,P> Kinh Tha'nh la` mo^.t ta^.p sa'ch co^?, ngay bo^. Ta^n U+o+'c cu~ng dda~ ca'ch xa ta ga^`n 20 the^' ky?. Chi'nh vi` the^' chu'ng ta kho^ng nga.c nhie^n khi ga(.p nhu+~ng ddoa.n va(n kho' hie^?u va` xa la. vo+'i ne^`n va(n ho'a cu?a ta\. "Lo`ng ye^u me^'n no^`ng na`n va` so^'ng ddo^.ng ddo^'i vo+'i Kinh Tha'nh" (PV 24) ddu+o+.c the^? hie^.n qua vie^.c ho.c ho?i kho^ng ngu+`ng. Ca'c ba`i da^~n nha^.p, ca'c ghi chu', ca'c sa'ch chu' gia?i va` nhu+~ng kho'a ho.c ve^` Lo+`i Chu'a se~ giu'p ta ra^'t nhie^`u dde^? hie^?u ddu'ng va` sa^u ve^` Lo+`i Chu'a trong truye^`n tho^'ng Gia'o Ho^.i\.
Tha'i ddo^. dda^`u tie^n cu?a ngu+o+`i ddo.c Lo+`i Chu'a la` tha'i ddo^. ddu+'c tin. Tin ra(`ng chi'nh qua ddoa.n Kinh Tha'nh ma` to^i ddang suy nie^.m hay chie^m nie^.m, Thie^n Chu'a muo^'n ngo? lo+`i vo+'i to^i: "Trong sa'ch Tha'nh, Cha tre^n tro+`i di.u da`ng dde^'n vo+'i con ca'i Ngu+o+`i va` ddi va`o cuo^.c ddo^'i thoa.i vo+'i ho." (MK 21). Nhu+ng dde^? co' the^? ddo^'i thoa.i, ta ca^`n bie^'t mo+? lo`ng la('ng nghe ca'ch a^n ca^`n va` khie^m to^'n. Tie^'ng Chu'a dde^'n vo+'i to^i o+? dda^y, ba^y gio+`; tie^'ng a^'y co' the^? kha'c vo+'i nhu+~ng du+. ddi.nh cu?a to^i va` ddo`i to^i bu+o+'c va`o mo^.t cuo^.c ma.o hie^?m cu?a lo`ng tin pho' tha'c. Cuo^.c ga(.p go+~ vo+'i Lo+`i Chu'a se~ soi sa'ng cho tu+`ng ca' nha^n cu~ng nhu+ cho ca? ta^.p the^? tru+o+'c nhu+~ng quye^'t ddi.nh va` cho.n lu+.a trong hoa`n ca?nh cu. the^? ho^m nay\. Nhu+ the^' suy nie^.m Lo+`i Chu'a ddo`i chu'ng ta pha?i da^'n tha^n ba(`ng ca? cuo^.c ddo+`i\.
DDo.c Lo+`i Chu'a vo+'i tha'i ddo^. tin tu+o+?ng la('ng nghe la` dda~ ba('t dda^`u ca^`u nguye^.n. "Ca^`u nguye^.n pha?i ddi ddo^i vo+'i vie^.c ddo.c Kinh Tha'nh, dde^? cuo^.c ddo^'i thoa.i giu+~a Thie^n Chu'a va` con ngu+o+`i ddu+o+.c thie^'t la^.p" (MK 25). Di~ nhie^n ca^`u nguye^.n kho^ng nha^'t thie^'t pha?i no'i ra lo+`i, nhu+ng co' the^? chi? la` su+. ye^n la(.ng tha(?m sa^u cu?a ngu+o+`i tha^'y mi`nh so^'ng trong ti`nh ye^u Chu'a\.
Kinh Tha'nh se~ chi? la` mo+' chu+~ vo^ ho^`n ne^'u Chu'a Tha'nh Tha^`n kho^ng dde^'n ta'c ddo^.ng tre^n ngu+o+`i ddo.c. Nho+` Ngu+o+`i ma` mo^.t ba?n va(n co^? tro+? tha`nh lu+o+ng thu+.c nuo^i du+o+~ng ca'c ti'n hu+~u ma~i cho dde^'n ta^.n the^'. Nho+` Ngu+o+`i ma` DDu+'c Gie^su li.ch su+? tro+? ne^n ga^`n gu~i vo+'i chu'ng ta\. Ngu+o+`i se~ da^~n chu'ng ta va`o cha^n ly' tro.n ve.n. Va^.y dde^? hie^?u ddu+o+.c mo^.t ba?n va(n do Tha'nh Tha^`n linh hu+'ng, chu'ng ta cu~ng ca^`n co' Tha'nh Tha^`n soi sa'ng va` thu'c dda^?y\.
"DDo^'i vo+'i con ca'i Gia'o Ho^.i, Kinh Tha'nh la` su+'c ma.nh cho ddu+'c tin cu?a ho., la` lu+o+ng thu+.c cho linh ho^`n ho., la` nguo^`n suo^'i trong nga^`n va` thu+o+`ng ha(`ng cho ddo+`i so^'ng thie^ng lie^ng cu?a ho." (MK 21).
Ba?n di.ch Ta^n U+o+'c ma` ba.n ddang ca^`m tre^n tay la` mo^.t ddo'ng go'p nho? be' cho nhu ca^`u ddo.c, suy nie^.m va` so^'ng Lo+`i Chu'a tre^n que^ hu+o+ng Vie^.t Nam, va` trong Gia'o Ho^.i\.