DÉn vµo T©n ¦íc


I. THI£N CHóA NãI VíI CON NG¦êI
II. C¸C S¸CH T¢N ¦íC Vµ NH÷NG THÓ V¡N CHÝNH
1. ThÓ v¨n TIN MõNG
2. ThÓ v¨n LÞCH Sö T¤N GI¸O
3. ThÓ v¨n TH¦ T¤N GI¸O CHÝNH THøC
4. ThÓ v¨n KH¶I HUYÒN
III. TH¦ QUY T¢N ¦íC Vµ C¸C S¸CH NGôY TH¦
IV. B¶N V¡N T¢N ¦íC Vµ KHOA PH£ B×NH B¶N V¡N
V. BèI C¶NH T¢N ¦íC
1. §Õ quèc R«ma
2. Xø PalÐttin
VI. T¢N ¦íC Vµ C¸C KIT¤ H÷U

I. THI£N CHóA NãI VíI CON NG¦êI

Con ng­êi thêi nay ng©y ngÊt tr­íc nh÷ng vËt thÓ v« cïng nhá vµ v« cïng lín trong vò trô. Hä nghiªn cøu nh÷ng h¹t tö nhá bÐ nhÊt vµ dù ®o¸n ®­îc tuæi cña vò trô. §èi víi nhiÒu ng­êi, vò trô mang dÊu vÕt cña Thiªn Chóa, ®ã lµ n¬i Thiªn Chóa tá m×nh cho con ng­êi (x. Rm 1,19-20). Nh­ng h×nh ¶nh Thiªn Chóa ta thÊy qua vò trô cßn nhiÒu nÐt ch­a râ rµng. Thiªn Chóa kh«n ngoan vµ nh©n hËu kh«ng chØ b»ng lßng víi viÖc tá m×nh qua tù nhiªn, Ng­êi cßn muèn ngâ lêi víi con ng­êi ®· ®­îc dùng nªn theo h×nh ¶nh Ng­êi vµ ®· gieo vµo lßng hä nçi khao kh¸t kh«n ngu«i lµ ®­îc nh×n thÊy Thiªn Chóa.

§Ó tá m×nh cho toµn thÓ nh©n lo¹i, Ng­êi ®· chän mét nhãm ng­êi ®Ó lµm thµnh mét d©n téc, d©n Ýtraen. Ng­êi huÊn luyÖn hä ®Ó hä c¶m nhËn ®­îc t×nh th­¬ng cña Ng­êi vµ ®¸p l¹i b»ng mét lßng trung tÝn s¾t son. Ng­êi ®· ®i vµo dßng lÞch sö cña d©n Ýtraen ®Ó mÆc kh¶i b»ng Lêi vµ b»ng c¸c biÕn cè. Th­ë x­a, nhiÒu lÇn nhiÒu c¸ch, Thiªn Chóa ®· nãi víi cha «ng chóng ta qua c¸c ng«n sø (Dt.1,1). Thiªn Chóa ®· nãi víi con ng­êi qua con ng­êi vµ b»ng ng«n ng÷ loµi ng­êi. Nh÷ng nghiªn cøu míi vÒ ng÷ häc trong c¸c thËp niªn võa qua ®· lµm næi bËt tÇm quan träng cña ®éng tõ "nãi". ThËt vËy, khi kh¸m ph¸ ra nh÷ng gi¸ trÞ ®éc ®¸o cña ng«n ng÷ vµ nh÷ng chiÒu kÝch phong phó cña nã, con ng­êi míi thÊy sù kh«n ngoan cña Thiªn Chóa khi Ng­êi muèn m¹c kh¶i b»ng ng«n ng÷ loµi ng­êi.

Thiªn Chóa ®· nãi qua miÖng c¸c ng«n sø, nh­ng nh÷ng lêi ®ã l¹i nh»m chuÈn bÞ cho Ng«i Lêi, Con cña Ng­êi xuÊt hiÖn vµo thêi viªn m·n. Ngay c¶ nh÷ng biÕn cè trong lÞch sö d©n Ýtraen, tuy cã gi¸ trÞ vµ thÕ ®øng riªng biÖt, nh­ng l¹i h­íng vÒ c¸i s¾p ®Õn. ChÝnh Thiªn Chóa ®· ®Æt trong mçi biÕn cè mét mÇm mèng siªu v­ît chÝnh m×nh, ®Ó chuÈn bÞ cho BiÕn cè cña mäi biÕn cè lµ §øc Kit«. D­êng nh­, nhê mét thêi gian dµi suy t­, chÝnh ng­êi Do-th¸i còng nhËn ra ®iÒu ®ã. Hä thÊy r»ng nh÷ng biÕn cè qu¸ khø chØ lµ sù biÓu lé mét phÇn ý ®Þnh cña Thiªn Chóa ë mét cÊp ®é bÊt toµn vµ cµng lóc Ng­êi cµng mÆc kh¶i trän vÑn h¬n ý ®Þnh cña Ng­êi. BiÕn cè xuÊt AicËp h­íng ®Õn viÖc gi¶i phãng con ng­êi khái ¸ch n« lÖ téi lçi. Giao ¦íc Xinai b»ng m¸u nh÷ng con bß h­íng ®Õn mét giao ­íc míi ®­îc ghi kh¾c trong lßng ng­êi (Gr. 31,31-34). §Êt høa Canaan chØ lµ h×nh bãng mê nh¹t cña Thµnh Giªrusalem míi. Ngay c¶ nh÷ng nh©n vÊt trong lÞch sö nh­ vua, ng«n sø, thñ l·nh, t­ tÕ còng xuÊt hiÖn nh­ nh÷ng ng­êi dän ®­êng cho mét §Êng kh¸c cao v­ît h¬n hä.

II. C¸C S¸CH T¢N ¦íC Vµ NH÷NG THÓ V¡N CHÝNH

Trong lÞch sö d©n Ýtraen, Thiªn Chóa ®· lËp giao ­íc víi tæ phô ¸praham (St. 15,18) vµ qua «ng M«sª, Ng­êi ®· lËp giao ­íc víi c¶ d©n téc nµy (Xh. 24,8). Trong niÒm tin vµo §øc Giªsu Kit«, c¸c nhµ thÇn häc Kit« gi¸o ®Çu tiªn ®Òu cã chung mét x¸c tÝn, ®ã lµ §øc Giªsu khai më giai ®o¹n chung côc cña lÞch sö cøu ®é. N¬i Ng­êi mäi lêi høa víi cha «ng ®­îc thµnh tùu, vµ niÒm hy väng tõ bao ®êi nay ®­îc Thiªn Chóa cho thµnh hiÖn thùc. Mét giao ­íc míi ®· thµnh h×nh, giao ­íc trong m¸u §øc Kit« (1 Cr. 11,25), ®æ ra mét lÇn lµ ®ñ (Dt. 9,23-26). Th¸nh Phaol« ®· gäi luËt M«sª lµ giao ­íc cò (2 Cr 3,14). Giao ­íc cò vµ giao ­íc míi cã mét sù duy nhÊt, v× do cïng mét Thiªn Chóa lµ t¸c gi¶. Giao ­íc cò ®¹t ®­îc sù hoµn tÊt viªn m·n cña m×nh n¬i §øc Giªsu.

C¸c Kit« h÷u thÕ hÖ ®Çu tiªn, còng nh­ c¸c ng­êi Doth¸i b©y giê, coi Kinh Th¸nh lµ lêi cña Thiªn Chóa; nh­ng Kinh Th¸nh lóc ®ã míi chØ lµ phÇn mµ ngµy nay chóng ta gäi lµ Cùu ¦íc th«i. Ph¶i ®îi mét thêi gian l©u sau, nh÷ng s¸ch mµ nay ta gäi lµ c¸c s¸ch T©n ¦íc míi ®­îc nh×n nhËn lµ Lêi Chóa, ngang hµng víi c¸c s¸ch kh¸c cña Cùu ¦íc. Chóng ta sÏ bµn vÒ diÔn tiÕn cña viÖc x¸c ®Þnh th­ quy trong phÇn sau.

TËp s¸ch T©n ¦íc gåm 27 cuèn, ®­îc viÕt b»ng tiÕng Hyl¹p phæ th«ng trong thêi bÊy giê. tuy gäi lµ cuèn, nh­ng thùc ra cã nh÷ng th­ chØ dµi kho¶ng mét hai trang (2 Gioan, 3 Gioan, Philªm«n). Ta cã thÓ t¹m chia c¸c s¸ch T©n ¦íc lµm bèn lo¹i, dùa trªn bèn thÓ v¨n kh¸c nhau.

1. ThÓ v¨n TIN MõNG

Bèn s¸ch ®Çu tiªn cña bé T©n ¦íc ®­îc viÕt theo thÓ v¨n nµy, ®ã lµ c¸c s¸ch Tin Mõng (cßn gäi lµ s¸ch Phóc ¢m) theo th¸nh Matthªu, th¸nh M¸cc«, th¸nh Luca vµ th¸nh Gioan. "trong toµn bé Kinh Th¸nh vµ thËm chÝ ngay c¶ T©n ¦íc n÷a, c¸c s¸ch Tin Mõng cã tÝnh ­u viÖt trªn hÕt, v× nh÷ng s¸ch ®ã lµ nh÷ng chøng tõ tuyÖt vêi vÒ cuéc ®êi vµ lêi gi¸o huÊn cña Ng«i Lêi nhËp thÓ, §Êng Cøu §é chóng ta" (MK 18). C«ng ®ång Vatican« II ®· coi c¸c s¸ch Tin Mõng nh­ nh÷ng chøng tõ thµnh v¨n cña c¸c T«ng §å hay cña nh÷ng vÞ ®· sèng bªn c¸c T«ng §å ghi chÐp l¹i do ¬n linh høng cña Th¸nh ThÇn. §ã lµ mét chøng tõ ®øc tin mang hai ®Æc ®iÓm sau ®©y. Tr­íc hÕt, chøng tõ nµy ®­îc viÕt l¹i sau nh÷ng biÕn cè nÒn t¶ng cña Kit« gi¸o: phôc sinh, th¨ng thiªn vµ hiÖn xuèng. C¸c biÕn cè nµy nh­ nh÷ng luång s¸ng chiÕu däi vµo toµn bé cuéc ®êi §øc Giªsu, khiÕn cho c¸c T«ng §å cã mét hiÓu biÕt th©m trÇm h¬n vÒ c¸c viÖc lµm vµ lêi nãi cña Ng­êi. KÕ ®ã, chøng tõ nµy mang ®Ëm nÐt ®Æc thï cña tõng t¸c gi¶. Khi so¹n th¶o c¸c s¸ch Tin Mõng, mçi t¸c gi¶ ®· ph¶i chän lùa nh÷ng yÕu tè ®· ®­îc truyÒn khÈu hay ®­îc ghi l¹i thµnh v¨n, céng thªm nh÷ng hiÓu biÕt riªng cña m×nh mµ lµm nªn mét t¸c phÈm. T¸c phÈm nµy ®­îc viÕt cho mét gi¸o ®oµn nhÊt ®Þnh vµ víi mét môc ®Ých nhÊt ®Þnh.

Cã mét c©u hái ®­îc ®Æt ra mét c¸ch gay g¾t trong suèt thÕ kû XX, ®ã lµ c©u hái vÒ lÞch sö tÝnh cña c¸c s¸ch Tin Mõng, hay nãi kh¸c ®i: nh÷ng g× c¸c s¸ch Tin Mõng kÓ l¹i cã thËt kh«ng? C«ng ®ång Vatican« II ®· long träng kh¼ng ®Þnh lÞch sö tÝnh cña c¸c s¸ch Tin Mõng: c¸c s¸ch nµy trung thµnh truyÒn l¹i nh÷ng g× §øc Giªsu thùc sù ®· lµm vµ ®· d¹y, c¸c t¸c gi¶ th¸nh lu«n lu«n truyÒn ®¹t cho chóng ta nh÷ng ®iÒu ch©n thËt vÒ §øc Giªsu (x. MK 19). Nh­ng v× c¸c s¸ch Tin Mõng lµ nh÷ng chøng tõ ®øc tin, nªn ta ®õng hiÓu lÞch sö tÝnh ë ®©y theo nghÜa lµ c¸c t¸c gi¶ ®· ghi ©m hay chôp l¹i nh÷ng g× §øc Giªsu ®· nãi vµ lµm vµo chÝnh lóc x¶y ra. C¸c s¸ch Tin Mõng cßn cã mét bÒ dµy phong phó h¬n nhiÒu. §ã võa lµ chøng tõ vÒ §øc Giªsu lÞch sö, võa lµ chøng tõ vÒ niÒm tin cña c¸c T«ng §å sau phôc sinh, vµ còng lµ c«ng tr×nh so¹n th¶o cña c¸c t¸c gi¶ th¸nh.

VËy thÓ v¨n Tin Mõng lµ mét thÓ v¨n ®Æc biÖt, nã cã lÞch sö tÝnh nh­ng l¹i kh«ng ph¶i lµ mét bµi phãng sù hay t­êng thuËt t¹i chç nh÷ng g× ®ang x¶y ra. C¸c s¸ch Tin Mõng ®­îc viÕt sau nh÷ng n¨m dµi nghiÒn ngÉm, cÇu nguyÖn vµ sèng, kh«ng ph¶i cña mét c¸ nh©n, mµ th­êng lµ cña c¶ mét céng ®oµn Gi¸o Héi ®Þa ph­¬ng. Bèn s¸ch Tin Mõng lµ bèn c¸i nh×n vÒ cïng mét thùc t¹i lµ §øc Giªsu, bèn c¸i nh×n kh¸c nhau nh­ng bæ tóc cho nhau, ®Ó ta cã mét c¸i nh×n trän vÑn vÒ Con Thiªn Chóa.

2. ThÓ v¨n LÞCH Sö T¤N GI¸O

S¸ch C«ng Vô T«ng §å thuéc thÓ v¨n nµy. S¸ch nµy kÓ l¹i buæi ®Çu cña Gi¸o Héi vµ c«ng cuéc loan b¸o Tin Mõng cho c¸c d©n téc. §©y kh«ng ph¶i lµ mét tµi liÖu thuÇn tóy lÞch sö nh­ kiÓu håi ký hay niªn sö, nh­ng còng kh«ng ph¶i lµ mét s¸ch gi¸o lý thuÇn tóy, v× mang nhiÒu yÕu tè lÞch sö. Cã thÓ nãi C«ng Vô lµ mét lÞch sö nh»m gi¸o huÊn. T¸c gi¶ Luca ®· viÕt s¸ch nµy cho nh÷ng tÝn h÷u gèc d©n ngo¹i ®Ó nãi lªn r»ng sø ®iÖp cøu ®é ®­îc gëi ®Õn cho mäi ng­êi, tr­íc hÕt lµ ng­êi Doth¸i, sau lµ d©n ngo¹i. C¸c diÔn tõ chiÕm gÇn mét phÇn ba s¸ch C«ng Vô, dÜ nhiªn ®©y kh«ng ph¶i lµ nguyªn v¨n c¸c bµi gi¶ng, bëi v× chóng qu¸ ng¾n, l¾m khi l¹i qu¸ gièng nhau. Th¸nh Luca ®· so¹n ra nh÷ng diÔn tõ nµy dùa trªn nh÷ng yÕu tè trong c¸c bµi gi¶ng cña c¸c T«ng §å. Cßn c¸c tr×nh thuËt còng ®­îc ghi l¹i mét c¸ch kh¸ tù do v× thêi x­a c¸c sö gia kh«ng qu¸ bËn t©m ®Õn tÝnh chÝnh x¸c cña biÕn cè x¶y ra. Luca cho chóng ta mét h×nh ¶nh tèt ®Ñp vÒ Gi¸o Héi s¬ khai, «ng cè tr¸nh nh¾c ®Õn nh÷ng khÝa c¹nh kÐm ®Ñp cña Gi¸o Héi, nh­ vô bÊt ®ång ý kiÕn gi÷a hai T«ng §å Phªr« vµ Phaol« ë Anti«khia (Gl 2,11-14) ch¼ng h¹n. ThÕ nªn cã lÏ ph¶i coi nh÷ng b¶n tãm l­îc ë Cv 2,42-47; 4,32-35; 5,12-16 lµ nh÷ng bøc häa lý t­ëng h¬n lµ mét m« t¶ vÒ thùc t¹i cña Gi¸o Héi ë Giªrusalem.

3. ThÓ v¨n TH¦ T¤N GI¸O CHÝNH THøC

T©n ¦íc cã 21 l¸ th­, mét sè lín cña th¸nh Phaol«, sè cßn l¹i cña c¸c vÞ T«ng §å kh¸c. §©y lµ nh÷ng l¸ th­ thùc sù v× ®­îc göi ®Õn cho nh÷ng c¸ nh©n nh­ Tim«thª, Tit«, Philªm«n, hay cho nh÷ng Gi¸o Héi ë ®ã ®©y trong ®Õ quèc R«ma. C¸c th­ ph¸t xuÊt tõ nh÷ng hoµn c¶nh cô thÓ, nh»m ®¸p øng nh÷ng nhu cÇu cô thÓ nh­ còng cè niÒm tin, khÝch lÖ trong c¬n b¸ch h¹i, x¸c ®Þnh nh÷ng ®iÓm gi¸o lý, uèn n¾n nh÷ng lÖch l¹c, ng¨n ngõa nh÷ng sai lÇm.. C¸c th­ nµy th­êng ®­îc ®em ®äc c«ng khai trong buæi häp céng ®oµn tÝn h÷u (1 Tx 5,27), vµ còng cã thÓ ®­îc trao ®æi gi÷a c¸c Gi¸o Héi (Cl 4,16). V× c¸c th­ trong T©n ¦íc kh«ng ph¶i chØ lµ nh÷ng th­ thuÇn tóy riªng t­, còng kh«ng ph¶i lµ nh÷ng luËn th­ (Ðpitre) theo kiÓu cña c¸c triÕt gia Hyl¹p, nªn chóng ta cã thÓ coi chóng thuéc vÒ thÓ v¨n "th­ t«n gi¸o chÝnh thøc". §©y lµ tµi liÖu do mét nhãm hay mét vÞ cã thÕ gi¸ göi c¸ch chÝnh thøc vµ c«ng khai cho nh÷ng c¸ nh©n hay cho nh÷ng céng ®oµn nhÊt ®Þnh, nh»m mét môc ®Ých chñ yÕu cã tÝnh t«n gi¸o.

Nh­ c¸c s¸ch Tin Mõng, c¸c th­ ®­îc so¹n th¶o do ¬n linh høng cña Chóa Th¸nh thÇn. Tuy kh«ng cã nh÷ng tr×nh thuËt vÒ ®øc Giªsu nh­ng c¸c th­ l¹i "tr×nh bµy cµng ngµy cµng râ h¬n gi¸o lý ®Ých thùc cña Ng­êi" (MK 20). Cã thÓ nãi c¸c th­ ph¶n ¸nh viÖc sèng lêi Chóa cña c¸c céng ®oµn d©n Chóa ë thÕ kû ®Çu, víi nh÷ng khã kh¨n riªng; tuy nhiªn ta vÉn cã thÓ kh¸m ph¸ thÊy n¬i c¸c th­ mét sø ®iÖp lu«n míi mÎ cho ®øc tin cña m×nh, miÔn lµ biÕt thÝch øng sø ®iÖp ®ã cho thêi ®¹i m×nh ®ang sèng.

4. ThÓ v¨n KH¶I HUYÒN

S¸ch cuèi cïng trong bé T©n ¦íc lµ s¸ch Kh¶i HuyÒn. §©y lµ mét thÓ v¨n thÞnh hµnh trong v¨n ch­¬ng Doth¸i trong kho¶ng thêi gian hai thÕ kû tr­íc ®Õn mét thÕ kû sau CN. ThÓ v¨n nµy sö dông nhiÒu h×nh ¶nh, con sè, tªn gäi vµ mµu s¾c mang ý nghÜa t­îng tr­ng. §Ó hiÓu ®­îc ý nghÜa cña chóng, ta cÇn quy chiÕu vÒ Cùu ¦íc vµ c¸c s¸ch Kh¶i HuyÒn kh¸c, chø kh«ng nªn hiÓu theo nghÜa ®en. S¸ch Kh¶i HuyÒn ®­îc viÕt ®Ó cñng cè niÒm hy väng c¸c tÝn h÷u ®ang bÞ b¸ch h¹i v× ®øc tin. T¸c gi¶ s¸ch nµy ®· ph¸c häa mét lo¹t nh÷ng thÞ kiÕn cã tÝnh t­îng tr­ng ®Ó m« t¶ cuéc giao tranh trong vò trô gi÷a sù thiÖn vµ sù ¸c, gi÷a §øc Kit« vµ Xatan, cuèi cïng §øc Kit« vµ c¸c th¸nh sÏ toµn th¾ng. §ã lµ ®éng lùc gióp ng­êi tÝn h÷u v÷ng t©m ®îi chê sù can thiÖp cña Thiªn Chóa. Nh­ thÕ s¸ch Kh¶i HuyÒn vÉn cã gi¸ trÞ cho mäi thêi, v× lÞch sö vÉn cßn lµ cuéc tranh chÊp cho ®Õn ngµy §øc Kit« trë l¹i. Tuy nhiªn chóng ta ph¶i tr¸nh th¸i ®é coi s¸ch nµy nh­ mét thø "SÊm Tr¹ng Tr×nh" vµ ®em ¸p dông vµo nh÷ng biÕn cè lÞch sö ®ang hay sÏ x¶y ra trªn thÕ giíi.

III. TH¦ QUY T¢N ¦íC Vµ C¸C S¸CH NGôY TH¦

Nh­ ®· nãi ë trªn, c¸c Kit« h÷u thêi s¬ khai coi bé s¸ch th¸nh cña Doth¸i gi¸o lµ bé Kinh Th¸nh duy nhÊt mµ hä t«n kÝnh. Trong kho¶ng mét thÕ kû ®Çu cña Kit« gi¸o (30-130 sao CN), bé s¸ch nµy kh«ng hÒ ®­îc gäi lµ c¸c s¸ch Cùu ¦íc, bëi lÏ bé T©n ¦íc ch­a thµnh h×nh. Ngµy nay, c¸c Kit« h÷u, dï lµ c«ng gi¸o, chÝnh thèng hay tin lµnh, ®Òu nh×n nhËn 27 s¸ch trong bé T©n ¦íc lµ s¸ch th¸nh, lµ Kinh Th¸nh, cã gi¸ trÞ nh­ hay thËm chÝ cßn h¬n c¶ bé s¸ch th¸nh mµ ng­êi Doth¸i quen gäi lµ "LuËt vµ c¸c ng«n sø". §Ó Gi¸o Héi §«ng Ph­¬ng vµ T©y Ph­¬ng ®i tíi viÖc nh×n nhËn nµy, cÇn c¶ mét thêi gian dµi mÊy thÕ kû. Chóng ta kh«ng ghi l¹i ®©y nh÷ng diÔn biÕn phøc t¹p cña lÞch sö, chØ ph¸c th¶o mét vµi nÐt chÝnh.

Trªn hÕt lµ vÞ trÝ trung t©m cña §øc Giªsu trong Kit« gi¸o. TÊt c¶ ®Òu quy vÒ Ng­êi, nh÷ng lêi nãi vµ viÖc lµm cña Ng­êi bµy tá khu«n mÆt cña chÝnh Thiªn Chóa ë mét møc ®é siªu viÖt ch­a tõng thÊy. Sau khi §øc Giªsu vÒ trêi, nhÞp cÇu duy nhÊt nèi liÒn c¸c Kit« h÷u víi §øc Giªsu lµ c¸c T«ng §å, nh÷ng chøng nh©n vÒ toµn bé cuéc ®êi trÇn thÕ cña Ng­êi. C¸c T«ng §å chñ yÕu lµm chøng b»ng lêi rao gi¶ng (Cv 6,2-4; Rm 10,14-15), nhê ®ã ®øc tin ®­îc kh¬i dËy vµ nu«i d­ìng trong lßng c¸c tÝn h÷u.

Cã hai yÕu tè khiÕn cho c¸c Kit« h÷u nghÜ ®Õn chuyÖn ph¶i viÕt l¹i nh÷ng chøng tõ vÒ §øc Giªsu. Tr­íc hÕt lµ sù bµnh tr­íng cña Kit« gi¸o sau quyÕt ®Þnh cña héi nghÞ ë Giªrusalem n¨m 49 (Cv 15). C¶ mét thÕ giíi bao la cña d©n ngo¹i më ra, Gi¸o Héi kh«ng cßn chØ ®ãng khung ë quanh Giªrusalem, nh­ng ®· v­¬n tíi nh÷ng miÒn xa t¾p. C¸c T«ng §å ph¶i liªn tôc ®i nhiÒu n¬i nªn viÖc liªn l¹c b»ng th­ tõ víi c¸c Gi¸o Héi trë nªn cÇn thiÕt. C¸c th­ cña th¸nh Phaol« lµ mét thÝ dô vÒ viÖc nµy. KÕ ®ã lµ viÖc c¸c T«ng §å dÇn dÇn trë nªn giµ yÕu vµ qua ®êi. Lµm sao b¶o tån ®­îc nh÷ng chøng tõ vÒ lêi nãi vµ viÖc lµm cña §øc Giªsu? H¬n n÷a, nhu cÇu huÊn gi¸o còng ®ßi hái viÖc s¾p xÕp l¹i nh÷ng chøng tõ truyÒn khÈu cho cã hÖ thèng. ThÕ nªn ®· cã nh÷ng s­u tËp, truyÒn khÈu còng nh­ thµnh v¨n; ®©y lµ nh÷ng chÊt liÖu cho c¸c t¸c gi¶ viÕt Tin Mõng sau nµy.

Trong kho¶ng thêi gian h¬n mét thÕ kû, ®· xuÊt hiÖn nhiÒu t¸c phÈm cña c¸c Kit« h÷u. VÊn ®Ò ®­îc ®Æt ra râ nÐt tõ gi÷a thÕ kû II lµ vÊn ®Ò x¸c ®Þnh xem ®©u lµ danh s¸ch nh÷ng t¸c phÈm cÇn ®­îc b¶o tån vµ coi nh­ s¸ch th¸nh, nãi c¸ch kh¸c, ®ã lµ x¸c ®Þnh th­ quy cña T©n ¦íc. Cã mét vµi tiªu chuÈn h­íng dÉn c«ng viÖc nµy:

Sau ®©y lµ mét vµi thêi ®iÓm ®Æc biÖt trong lÞch sö h×nh thµnh th­ quy:

Ta thÊy mét t¸c phÈm ®­îc nhËn vµo th­ quy v× nã lµ b¶n v¨n ®­îc linh høng, nh­ng ta chØ biÕt ch¾c ch¾n lµ nã ®­îc linh høng khi nã ®­îc nhËn vµo th­ quy. Gi¸o Héi tr­íc khi nhËn vµo ®· ph¶i suy nghÜ vÒ truyÒn thèng ®­îc coi lµ b¾t nguån tõ c¸c T«ng §å, ®ã lµ tiªu chuÈn ®Ó chän lùa.

Khi th­ quy ®­îc x¸c ®Þnh, mét sè lín t¸c phÈm kh«ng ®­îc kÓ vµo th­ quy nµy. trong ®ã cã c¶ nh÷ng t¸c phÈm næi tiÕng, thËm chÝ ®· tõng ®­îc mét sè vÞ cã thÈm quyÒn c«ng nhËn lµ s¸ch th¸nh, nh­ s¸ch Gi¸o HuÊn cña m­êi hai T«ng §å (cuèi thÕ kû I hay ®Çu thÕ kû II), Ng­êi Môc Tö cña HÐcm¸t (®Çu thÕ kû II, R«ma), th­ cña Banaba, hai th­ cña C¬lªmentª. C¸c t¸c phÈm nµy ®­îc b¶o tån cÈn thËn vµ ngµy nay vÉn ®­îc xÕp vµo c¸c t¸c phÈm cã gi¸ trÞ cña Gi¸o Héi buæi ®Çu.

Nh­ng còng cã nh÷ng t¸c phÈm kh¸c bÞ lo¹i bá, kh«ng ®­îc Gi¸o Héi dïng lµm nÒn t¶ng cho gi¸o lý cña m×nh, vµ v× thÕ kh«ng ®­îc dïng trong phông vô, ta quen gäi lµ ngôy th­. Ngôy th­ cã h×nh thøc vµ néi dung kh¸ gÇn víi c¸c s¸ch T©n ¦íc. Tuy nhiªn còng ph¶i nhËn lµ mét sè ngôy th­ cã chøa ®ùng nh÷ng sai l¹c vÒ gi¸o lý, thÝ dô nghiªng vÒ ¶o th©n thuyÕt (docÐtisme, thuyÕt nµy kh«ng nh×n nhËn nh©n tÝnh cña §øc Kit«) hay bµi b¸c h«n nh©n. PhÇn nhiÒu c¸c ngôy th­ ®Òu Èn d­íi danh nghÜa c¸c vÞ T«ng ®å.

Ta cã thÓ chia c¸c ngôy th­ thµnh bèn lo¹i nh­ c¸c s¸ch trong T©n ¦íc:

IV. B¶N V¡N T¢N ¦íC Vµ KHOA PH£ B×NH B¶N V¡N

Hiªn nay chóng ta kh«ng cßn gi÷ ®­îc mét b¶n v¨n Kinh Th¸nh nµo do chÝnh t¸c gi¶ viÕt, hay nãi kh¸c ®i, b¶n v¨n gèc kh«ng cßn n÷a. Tuy nhiªn chóng ta l¹i cã rÊt nhiÒu b¶n chÐp T©n ¦íc b»ng tiÕng Hyl¹p vµ nh÷ng b¶n dÞch T©n ¦íc cæ b»ng nhiÒu thø tiÕng kh¸c nhau. §©y lµ nh÷ng b¶n chÐp tay thuéc nhiÒu thÕ kû tr­íc khi xuÊt hiÖn kü thuËt in. C¸c b¶n chÐp nµy hiÖn ®ang n»m r¶i r¸c ë c¸c th­ viÖn trªn thÕ giíi.

C¸c b¶n chÐp tay T©n ¦íc ®­îc viÕt trªn giÊy cãi hay giÊy da.

§©y lµ hai b¶n næi tiÕng h¬n c¶ trong sè kho¶ng 250 b¶n ch÷ hoa chÐp trªn giÊy da, trong kho¶ng tõ thÕ kû III ®Õn thÕ kû X.

Nh­ ®· nãi ë trªn, c¸c b¶n chÐp tay hiÖn cã thÓ chØ lµ nh÷ng b¶n sao hay b¶n dÞch tõ b¶n gèc; chóng còng cã thÓ chØ lµ nh÷ng b¶n chÐp l¹i tõ c¸c b¶n sao. Khi ®èi chiÕu nh÷ng b¶n chÐp tay T©n ¦íc hiÖn cã víi nhau, ta thÊy chóng cã kh¸ nhiÒu ®iÓm dÞ biÖt, còng gäi lµ dÞ b¶n. PhÇn lín lµ nh÷ng dÞ biÖt nhá liªn quan ®Õn c¸c chi tiÕt v¨n ph¹m, tõ vùng hay trËt tù c¸c tõ trong c©u. Tuy nhiªn còng cã nh÷ng dÞ biÖt quan träng, cã ¶nh h­ëng ®Õn ý nghÜa cña c¶ ®o¹n.

C¸c dÞ biÖt trªn ®©y b¾t nguån tõ nhiÒu nguyªn nh©n. Tr­íc hÕt, b¶n v¨n gèc cña T©n ¦íc ®· ®­îc c¸c ký lôc sao ®i chÐp l¹i nhiÒu lÇn trong bao thÕ kû. Khi sao chÐp, khã tr¸nh khái nh÷ng sai sãt v× bÊt cÈn hay v× thiÕu kh¶ n¨ng. Thªm vµo ®ã cã nh÷ng ký lôc, do ý h­íng tèt, ®· ®«i khi söa ®æi b¶n v¨n mÉu mµ hä cho lµ viÕt sai, viÕt kh«ng hay, hoÆc thiÕu râ rµng vÒ mÆt thÇn häc. Ngoµi ra, khi dïng c¸c trÝch ®o¹n T©n ¦íc trong phông vô, ng­êi ta còng th­êng lµm cho chóng trë nªn dÔ ®äc h¬n, hay dung hßa chóng víi b¶n v¨n song song cña mét t¸c gi¶ kh¸c trong T©n ¦íc.

Nh­ thÕ Lêi Chóa trong bé s¸ch T©n ¦íc còng chÞu mét sè phËn nh­ nh÷ng tµi liÖu cæ kh¸c, ®ã lµ bÞ biÕn ®æi Ýt nhiÒu qua dßng thêi gian. Nhiªm vô cña khoa phª b×nh b¶n v¨n lµ phôc chÕ, t¸i t¹o l¹i h×nh thøc nguyªn thñy cña b¶n v¨n gèc b»ng c¸ch dùa vµo nh÷ng b¶n chÐp tay hiÖn cã.

1. Tr­íc hÕt lµ thu thËp mäi b¶n T©n ¦íc chÐp tay, c¶ nh÷ng b¶n Hyl¹p lÉn nh÷ng b¶n dÞch cæ b»ng tiÕng Latinh, Xyria, hay AicËp v.v... §«i khi cã nh÷ng b¶n dÞch l¹i s¸t víi b¶n gèc h¬n c¶ b¶n Xinai hay b¶n Vatican«, bëi lÏ chóng ®­îc dÞch tõ c¸c b¶n Hyl¹p cßn cæ h¬n hai b¶n nµy.

C¸c gi¸o phô th­êng trÝch dÉn T©n ¦íc trong c¸c t¸c phÈm cña m×nh. Nh÷ng trÝch dÉn nµy còng cã thÓ gióp khoa phª b×nh t×m l¹i ®­îc b¶n v¨n T©n ¦íc ë t×nh tr¹ng rÊt gÇn víi b¶n gèc.

Tuy nhiªn, dùa vµo c¸c b¶n dÞch cæ hay c¸c trÝch dÉn cña c¸c gi¸o phô ®Ó mong t×m l¹i b¶n v¨n gèc lµ mét viÖc tÕ nhÞ. §äc mét tõ trong b¶n dÞch, chóng ta kh«ng dÔ biÕt ch¾c ®­îc tõ t­¬ng øng b»ng tiÕng Hyl¹p trong b¶n gèc. Cßn nh÷ng trÝch dÉn th× qu¸ ng¾n vµ nhÊt lµ c¸c gi¸o phô l¹i th­êng trÝch dÉn dùa theo trÝ nhí chø kh«ng trÝch nguyªn v¨n.

2. Sau khi ®· thu thËp c¸c tµi liÖu trªn ®©y, khoa phª b×nh b¶n v¨n sÏ cè g¾ng s¾p xÕp l¹i ®Ó tiÖn dông cho viÖc tiÕp cËn víi nguyªn b¶n. C¸c nhµ chuyªn m«n nhËn thÊy r»ng c¸c b¶n chÐp tay hiÖn cã tuy nhiÒu, nh­ng cã thÓ chia thµnh mét sè nhãm chÝnh. Mçi nhãm t­îng tr­ng cho mét lo¹i b¶n v¨n mµ ta cã thÓ x¸c ®Þnh ®­îc nguån gèc cña nã mét c¸ch t­¬ng ®èi ch¾c ch¾n. Sau ®©y lµ ba lo¹i b¶n v¨n chÝnh yÕu:

VËy vÊn ®Ò lµ ph¶i ph©n lo¹i vµ l­îng gi¸ c¸c b¶n v¨n, còng nh­ x¸c ®Þnh vÞ trÝ cña chóng trong kh«ng gian vµ thêi gian. Nhê ®ã ta cã thÓ nhËn ra ®©u lµ nh÷ng h×nh thøc cæ nhÊt cña b¶n v¨n, nghÜa lµ nh÷ng h×nh thøc dÔ gÇn víi b¶n gèc h¬n.

3. C«ng viÖc trªn ®©y lµ nhiÖm vô cña khoa phª b×nh ngo¹i t¹i (critique externe). Khoa nµy cßn cÇn sù trî gióp cña khoa phª b×nh néi t¹i n÷a (critique interne). Tr­íc nh÷ng dÞ b¶n, tøc lµ nh÷ng chç mµ c¸c b¶n chÐp kh«ng ®ång nhÊt víi nhau, khoa nµy sÏ gióp ta chän dÞ b¶n nµo cã kh¶ n¨ng gÇn víi b¶n gèc h¬n, nhê mét sè quy t¾c. Sau ®©y lµ mét vµi quy t¾c tiªu biÓu:

Nh÷ng quy t¾c trªn ®©y kh«ng cã tÝnh tuyÖt ®èi, nªn cÇn ¸p dông c¸ch uyÓn chuyÓn vµ thËn träng, nhÊt lµ khi quy t¾c nµy dÉn ®Õn mét kÕt luËn tr¸i víi quy t¾c kia. §Ó tr¸nh r¬i vµo th¸i ®é chñ quan, ta chØ nªn dïng khoa nµy nh­ mét bæ tóc cho khoa phª b×nh ®¹t ®­îc trong kho¶ng 150 n¨m qua, hiÖn nay b¶n v¨n cña T©n ¦íc cã thÓ coi nh­ ®· ®­îc x¸c ®Þnh.

V. BèI C¶NH T¢N ¦íC

Bé T©n ¦íc ®· ®­îc viÕt ra trong mét hoµn c¶nh ®Æc biÖt, vµo lóc ®Õ quèc R«ma ®ang ®Æt nÒn ®« hé trªn nhiÒu phÇn ®Êt, trong ®ã cã xø PalÐttin. §Ó cã thÓ hiÓu râ c¸c b¶n v¨n h¬n, chóng ta cÇn biÕt vÒ bèi c¶nh x· héi, chÝnh trÞ, t«n gi¸o cña ®Õ quèc R«ma còng nh­ cña xø PalÐttin, n¬i §øc Giªsu, Ng«i Lêi lµm ng­êi, ®· sinh sèng.

1. §Õ quèc R«ma
§Õ quèc R«ma lµ mét ®Õ quèc réng lín, gåm nh÷ng n­íc v©y quanh §Þa trung H¶i. §Õ quèc nµy trùc tiÕp kÕ thõa ®Õ quèc Hyl¹p do Alªxan®ª ®¹i ®Õ g©y dùng nªn. Tuy mang líp vá R«ma nh­ng trong thùc chÊt vÉn lµ nÒn v¨n minh Hyl¹p.

2. Xø PalÐttin
Vµo thêi §øc Giªsu, vïng ®Êt PalÐttin gåm cã ba phÇn: Galilª ë phÝa b¾c, Samari ë gi÷a, vµ Giu®ª ë phÝa nam. PhÝa t©y lµ §Þa Trung H¶i, phÝa ®«ng lµ dßng s«ng Gio®an ch¶y tõ hå Galilª xuèng biÓn chÕt. Thiªn Chóa ®· chän m¶nh ®Êt nhá bÐ nµy lµm n¬i diÔn ra lÞch sö cøu ®é toµn thÓ nh©n lo¹i. Con Thiªn Chóa ®· trë nªn mét ng­êi Doth¸i, ®¶m nhËn toµn bé dßng lÞch sö cña d©n téc Ng­êi, mét d©n téc sau khi bÞ l­u ®Çy ë Babylon l¹i r¬i vµo sù thèng trÞ cña ng­êi Bat­, råi ®Õn ng­êi Hyl¹p vµ sau cung lµ ng­êi R«ma.

a. ChÝnh trÞ
Tr­íc viÖc vua Anti«kh« IV (175-164 tr­íc CN) xóc ph¹m ®Òn thê, anh em nhµ Macabª ®· vïng lªn khëi nghÜa vµ cuè cïng ®· giµnh l¹i ®­îc ®éc lËp cho ®Êt n­íc trong kho¶ng gÇn mét thÕ kû. §ã lµ triÒu ®¹i nhµ ¸tm«nª (142-63 tr­íc CN). Vµo cuèi triÒu ®¹i nµy, cã sù tranh giµnh quyÒn lµm vua vµ lµm th­îng tÕ gi÷a hai anh em HiÕccan« vµ ArÝtt«bul«, ®iÒu nµy ®· nªn cí cho t­íng Pompª cña R«ma chiÕm thµnh th¸nh (n¨m 63), më ®Çu cho giai ®o¹n R«ma ®« hé.

§øc Giªsu më m¾t chao ®êi khi hoµng ®Õ Augótt« ®· trÞ v× ®Õ quèc R«ma ®­îc 20 n¨m, «ng nµy khai më mét thêi kú t­¬ng ®èi æn ®Þnh trªn toµn phÇn ®Êt cña ®Õ quèc réng h¬n ba triÖu c©y sè vu«ng.

Riªng ë PalÐttin, nghÞ viªn R«ma ®· ®Æt Hªr«®ª, cßn gäi lµ Hªr«®ª C¶, lµm vua tõ n¨m 40 tr­íc CN, nh­ng ph¶i ®îi ®Õn n¨m 37 «ng nµy míi chiÕm ®­îc Giªrusalem vµ cai trÞ ë ®ã. Hªr«®ª kh«ng ph¶i lµ ng­êi Doth¸i, «ng ®· giÕt nh÷ng ng­êi th©n víi nhµ ¸tm«nª ®Ó b¶o vÖ ng«i vµng. Còng v× tÝnh ®a nghi, «ng cßn giÕt c¶ ng­êi vî Doth¸i lµ bµ Mariammª còng nh­ ba trong sè c¸c con trai cña «ng. D­íi thêi cña «ng, th­îng héi ®ång Doth¸i mÊt hÕt c¶ ¶nh h­ëng; chÝnh «ng tù cho m×nh cã quyÒn bæ nhiÖm vµ c¸ch chøc th­îng tÕ. Khi §øc Giªsu sinh ra (vµo n¨m 6 hay 7 tr­íc CN) th× Hªr«®ª ®· ë vµo nh÷ng n¨m cuèi ®êi. Theo Tin Mõng M¸tthªu, Ng­êi ®· ph¶i trèn qua AicËp v× bÞ Hªr«®ª lïng b¾t (Mt 2,13). Cã nhiÒu c«ng tr×nh ®­îc x©y dùng ë kh¾p n¬i trong n­íc d­íi thêi Hªr«®ª; nhÊt lµ tõ n¨m 20 tr­íc CN, «ng ®· cho trïng tu l¹i ®Òn thê nhá bÐ ®­îc x©y sau thêi l­u ®µy (x. Mc 13,1).

Khi vua Hªr«®ª qua ®êi n¨m 4 tr­íc CN, v­¬ng quèc ®­îc chia cho ba ng­êi con trai. Hªr«®ª Antipa ®­îc lµm tiÓu v­¬ng vïng Galilª vµ vïng Pªrª (Lc 3,1). ChÝnh «ng nµy ®· giÕt Gioan TÈy Gi¶ v× Gioan kh«ng chÊp nhËn viÖc «ng lÊy vî cña ng­êi anh lµ Hªr«®ª PhilÝpphª (Mt 14,4). ¤ng còng lµ ng­êi nhóng tay Ýt nhiÒu vµo vô ¸n §øc Giªsu (Lc 23,6-16). ¤ng ®· xin R«ma phong v­¬ng cho m×nh, nh­ng rèt cuéc «ng ®· bÞ hoµng ®Õ Caligula cÊt chøc n¨m 39 sau CN. Ng­êi con kh¸c lµ PhilÝpphª (kh«ng ph¶i lµ Hªr«®ª PhilÝpphª) ®­îc lµm tiÓu v­¬ng c¸c vïng §«ng B¾c cña hå Galilª (cßn gäi lµ hå Tibªria). Cuèi cïng lµ ¸ckhªlao (Mt 2,22), ng­êi mµ vua Hªr«®ª C¶ muèn truyÒn ng«i vua cho, nh­ng R«ma kh«ng chÊp thuËn, chØ cho «ng cai qu¶n vïng Giu®ª, Samari vµ I®umª. V× bÞ ng­êi Doth¸i vµ Samari khiÕu n¹i, ¸ckhªlao ®· bÞ R«ma h¹ bÖ n¨m 6 sau CN. PhÇn l·nh thæ cña «ng ®­îc giao cho tæng trÊn R«ma, tõ ®©y chÕ ®é cai trÞ trùc tiÕp cña ng­êi R«ma ®­îc thiÕt lËp trªn ®Êt Giu®ª.

Trong sè c¸c tæng trÊn ®Çu tiªn, ph¶i kÓ ®Õn Philat« (26-36 sau CN), «ng nµy chÞu tr¸ch nhiÖm vÒ c¸i chÕt cña §øc Giªsu x¶y ra vµo n¨m 30. ¤ng bÞ ng­êi Doth¸i c¨m ghÐt v× cã nh÷ng hµnh vi khiªu khÝch, coi th­êng t«n gi¸o cña hä. Sau vô ra lÖnh tµn s¸t nhiÒu ng­êi xø Samari, Philat« bÞ c¸ch chøc. Khi C¬lau®i« lªn lµm hoµng ®Õ vµo n¨m 41, «ng dÑp bá chøc tæng trÊn vµ ®­a mét ng­êi b¹n «ng lµ ch¸u cña Hªr«®ª C¶ lªn lµm vua: ®ã lµ vua ¸crÝppa I, PalÐttin l¹i trë vÒ víi chÕ ®é tæng trÊn vµ mang tªn chÝnh thøc lµ Giu®ª. Cã hai vÞ tæng trÊn liªn hÖ Ýt nhiÒu ®Õn Phaol«, ®ã lµ PhªlÝch (Cv 23,24) vµ PhÐtt«, «ng nµy ®· göi Phaol« ®Õn R«ma ®Ó ®­îc xÐt xö ë ®ã víi t­ c¸ch lµ c«ng d©n R«ma (Cv 25,12).

Tõ thêi tæng trÊn PhªlÝch (52-60), c¸c cuéc næi lo¹n trong d©n Doth¸i ®· trë nªn th­êng xuyªn h¬n vµ m¶nh liÖt h¬n. Th¸ng s¸u n¨m 66, cuéc xung ®ét bïng næ vµ gÆp sù ®µn ¸p m¹nh mÏ cña ng­êi R«ma. Vµo lÔ V­ît Qua n¨m 70, t­íng Tit« ®em bèn qu©n ®oµn v©y h·m Giªrusalem. Th¸ng t¸m n¨m 70, ®Òn thê bÞ chiÕm vµ thiªu hñy. Tõ ®ã Giu®ª trë thµnh mét tØnh thuéc hoµng ®Õ gièng nh­ tØnh Xyria.

ChØ h¬n nöa thÕ kû sau, ng­êi Doth¸i l¹i næi dËy mét lÇn n÷a (132-135) khi hoµng ®Õ H¸trian« ban chiÕu chØ cÊm viÖc c¾t b×. Cuéc khëi nghÜa bÞ dÑp tan sau khi ®· kh¸ng cù ¸c liÖt víi qu©n R«ma. ChÝnh ë vÞ trÝ cò cña ®Òn thê, ng­êi ta x©y mét ng«i ®Òn kÝnh thÇn Dít. Tõ n¨m 135, tØnh Giu®ª ®­îc gäi lµ tØnh Xyria PalÐttin.

b. Kinh tÕ
PalÐttin cã diÖn tÝch kho¶ng 20,000 km vu«ng, víi d©n sè thêi ®ã ­íc chõng 600,000 ng­êi. Däc theo bê biÓn §Þa Trung H¶i lµ nh÷ng b×nh nguyªn mµu mì. ë Galilª còng nh­ ë vïng Samari vµ Giu®ª, cã nh÷ng cao nguyªn nhiÒu sái ®¸, kh«ng thuËn lîi cho viÖc trång trät vµ ch¨n nu«i. Ngoµi ra ph¶i kÓ ®Õn vïng thung lòng s«ng Gio®an, cã chç thÊp h¬n 200 mÐt so víi mÆt biÓn. Mïa m­a tõ th¸ng m­êi ®Õn th¸ng ba, n­íc m­a ®­îc gi÷ cÈn thËn ®Ó dïng trong mïa n¾ng.

PalÐttin lµ mét n­íc n«ng nghiÖp. Ngò cèc ®­îc trång chñ yÕu ë Galilª. Lóa m×, lóa m¹ch ë ®©y cßn dïng ®Ó cung øng cho thñ ®« Giªrusalem, nhÊt lµ vµo c¸c dÞp lÔ lín. Còng cã nhiÒu lo¹i c©y ¨n tr¸i trong sè ®ã ph¶i kÓ ®Õn c©y chµ lµ ë vïng Giªrikh«. C©y v¶ dÔ trång vµ ®­îc dïng ®Ó xuÊt khÈu. C©y nho trång ë kh¾p n¬i trong n­íc, võa cho tr¸i ®Ó ¨n võa dïng ®Ó lµm r­îu nho, mét sè ®å uèng th«ng dông. C©y «liu còng lµ mét c©y hÕt søc quen thuéc ë PalÐttin, c©y nµy cho dÇu ¨n, dÇu th¬m vµ c¶ dÇu dïng trong phông tù n÷a.

Ngµnh ch¨n nu«i chiªn, dª, bß còng ®­îc chó träng v× nhu cÇu phông tù trong ®Òn thê. Riªng trong lÔ V­ît Qua ®· cÇn kho¶ng 18,000 con chiªn ®Ó s¸t tÕ. Ng­êi ta dïng lõa ®Ó chë ng­êi vµ ®å, cßn bß ®Ó kÐo cÇy, kÐo xe. Ngoµi ra ng­ nghiÖp còng ®em l¹i mét nguån lîi ®¸ng kÓ. C¸ cã nhiÒu ë ven §Þa trung H¶i, ë c¸c s«ng r¹ch vµ nhÊt lµ ë hå Galilª, quanh hå nµy cã c¶ mét kü nghÖ lµm c¸ kh« b¸n kh¾p n¬i trong n­íc.

Th­¬ng m¹i kh«ng ph¸t triÓn m¹nh, trõ ë nh÷ng ®« thÞ gÇn biÓn nh­ Gada, Xªdarª. ë c¸c ®« thÞ míi lËp, cã nh÷ng cöa tiÖm vµ c¶ nh÷ng ng©n hµng n÷a (x. Mt 25,27). C¸c cuéc hµnh h­¬ng vÒ th¸nh ®« còng cã tÇm quan träng vÒ th­¬ng m¹i, v× ®©y lµ dÞp trao ®æi hµng hãa gi÷a ng­êi trong n­íc víi c¸c kiÒu d©n h¶i ngo¹i. PalÐttin nhËp khÈu c¸c mÆt hµng cao cÊp nh­ gç h­¬ng b¸ tõ xø Lib¨ng, h­¬ng liÖu vµ kim lo¹i tõ ¶rËp, v¶i vãc tõ Ên §é... vµ xuÊt khÈu thùc phÈm, da thuéc... Nãi chung c«ng nghiÖp ch­a ph¸t triÓn, nh­ng ngµnh tiÓu thñ c«ng l¹i cã nÐt khëi s¾c.

c. C¸c nhãm x· héi
Vµo thêi §øc Giªsu, cã sù c¸ch biÖt kh¸ lín gi÷a nh÷ng thµnh phÇn trong x· héi. Cã mét thiÓu sè giµu cã, ®ã lµ nh÷ng ng­êi thuéc dßng hä Hªr«®ª, nh÷ng dßng téc t­ tÕ l©u ®êi ë Giªrusalem vµ c¸c tr­ëng ty quan thuÕ. Ng­îc l¹i sè ng­êi nghÌo chiÕm ®a sè. Nh©n d©n bÞ ng­êi R«ma b¾t ph¶i chÞu c¶nh s­u cao thuÕ nÆng. NhiÒu ng­êi bÞ thÊt nghiÖp (Mt 20,1-7), nhiÒu ng­êi ph¶i di c­ ®i n¬i kh¸c lµm ¨n. Còng cã mét giai cÊp trung l­u, nh­ng sè nµy kh«ng ®¸ng kÓ. Hä lµ nh÷ng t­ tÕ ë vïng quª, thî thñ c«ng hay chñ c¸c n«ng tr¹i nhá. Sau ®©y chóng ta sÏ ®Ò cËp ®Õn mét vµi giai cÊp ®iÓn h×nh trong x· héi Doth¸i.

* Giíi t­ tÕ
§øng ®Çu giíi t­ tÕ lµ vÞ th­îng tÕ, vÞ nµy lµ thñ l·nh cña d©n, lµ t¸c viªn chÝnh trong phông tù ë ®Òn thê vµ lµ ng­êi chñ täa th­îng héi ®ång Doth¸i gåm 71 thµnh viªn. Tr­íc kia chøc vô nµy ®­îc trao theo lèi cha truyÒn con nèi vµ lµm ®Õn m·n ®êi. Nh­ng d­íi thêi R«ma cai trÞ vµ d­íi triÒu ®¹i cña vua Hªr«®ª C¶, nh÷ng ®Æc quyÒn nµy ®· bÞ t­íc mÊt. R«ma cã thÓ bæ nhiÖm hay c¸ch chøc vÞ th­îng tÕ tïy ý hä, thÕ nªn vÞ th­îng tÕ ®ang t¹i chøc dÔ cã th¸i ®é lôy phôc ®èi víi R«ma. Dï vËy d©n chóng vÉn tá lßng t«n kÝnh ng­êi mµ coi hä lµ trung gian chÝnh thøc gi÷a Thiªn Chóa vµ d©n Ng­êi. Mçi n¨m mét lÇn, vÞ th­îng tÕ ®­îc vµo N¬i Cùc Th¸nh trong ®Òn thê ®Ó lµm lÔ x¸ téi cho d©n.

Viªn qu¶n ®èc ®Òn thê (Cv 4,1; 5,24) lµ phô t¸ cña th­îng tÕ trong phông tù vµ thay mÆt th­îng tÕ khi cÇn. ¤ng nµy còng coi sãc an ninh trËt tù ®Òn thê víi sù trî gióp cña c¸c ®éi tr­ëng to¸n qu©n.

C¸c t­ tÕ cÊp d­íi sèng ë th¸nh ®« hay r¶i r¸c trong n­íc. Ng­êi ta ­íc chõng cã 7,200 t­ tÕ. Mçi n¨m hä tô vÒ Giªrusalem vµo dÞp lÔ V­ît Qua, lÔ Ngò TuÇn vµ lÔ LÒu. Hä cßn chia lµm 24 nhãm, thay phiªn nhau phôc vô trong ®Òn thê, mçi n¨m hai lÇn, mçi lÇn kÐo dµi mét tuÇn (x. Lc 1,5.8-9). C¸c t­ tÕ sèng nhê cña lÔ d©ng cóng. T­ tÕ ë thñ ®« cã ®êi sèng sung tóc h¬n; cßn c¸c t­ tÕ ë nh÷ng n¬i kh¸c sèng nhê thuÕ thËp ph©n, nh­ng th­êng vÉn ph¶i lµm mét nghÒ ch©n tay míi ®ñ sèng.

Cuèi cïng lµ c¸c thÇy Lªvi. Hä kh«ng ph¶i lµ t­ tÕ nªn kh«ng ®­îc cö hµnh phông tù. Hä chØ lo phËn vô ca h¸t, sö dông nh¹c khÝ, gi÷ cöa, b¶o qu¶n vµ b¶o vÖ ®Òn thê.

* Giíi kinh s­
§©y lµ nh÷ng ng­êi sau nhiÒu n¨m nghiªn cøu l©u dµi ®· trë thµnh nh÷ng nhµ chuyªn m«n vÒ Kinh Th¸nh. Mét sè nhá kinh s­ lµ t­ tÕ, nh­ng phÇn lín lµ gi¸o d©n ñng hé lËp tr­êng Pharisªu. Hä cã uy tÝn vµ ¶nh h­ëng lín trong d©n v× trong thêi l­u ®µy, khi ®Òn thê vµ triÒu ®×nh sôp ®æ, ng­êi ta chó träng ®Õn viÖc häc hái vµ sèng luËt Chóa. C¸c kinh s­ lµ ng­êi gi¶i thÝch vµ ¸p dông luËt cho hoµn c¶nh míi. Cã thÓ nãi hä lµ nh÷ng ng­êi kÕ tôc sù nghiÖp cña c¸c ng«n sø. Hä h­íng dÉn ®êi sèng tinh thÇn cña d©n, cßn t­ tÕ chñ yÕu chØ lo phông tù. C¸c kinh s­ cã mÆt ë héi ®­êng vµ cµng lóc hä cµng chiÕm mét vÞ thÕ quan träng h¬n trong th­îng héi ®ång Doth¸i bªn c¹nh c¸c th­îng tÕ vµ kú môc.

C¸c kinh s­ ®· ®­a ra nhiÒu luËt lÖ chi li ®Ó gióp con ng­êi lóc nµo còng ®­îc mêi gäi sèng trung tÝn víi Thiªn Chóa. Tuy nhiªn hä còng dÔ r¬i vµo mét thø ãc nÖ luËt hÑp hßi, khiÕn cho viÖc gi÷ luËt trë thµnh g¸nh nÆng vµ lµm cho ng­êi ta quªn ®i c¸i cèt yÕu cña luËt. Dï sao chÝnh nhê c¸c kinh s­ mµ Doth¸i gi¸o cßn tån t¹i sau biÕn cè n¨m 70.

* Giíi kú môc
§©y lµ nh÷ng ng­êi cã ®Þa vÞ trong x· héi, hä lµ nh÷ng bËc niªn tr­ëng hay phó «ng. Tuy cã ch©n trong th­îng héi ®ång nh­ng hä kh«ng cã ¶nh h­ëng lµ bao. V× muèn ®­îc t¹i vÞ nªn hä kh¸ g¾n bã víi R«ma còng nh­ víi c¸c th­îng tÕ. D­êng nh­ hä thuéc ph¸i Xa®èc.

* D©n chóng
§a sè lµ n«ng d©n, thî thñ c«ng hay tiÓu th­¬ng. Cã nghÒ bÞ coi lµ « uÕ nh­ nghÒ thuéc da, cã nghÒ bÞ coi khinh nh­ nghÒ thu thuÕ. Còng cã c¶ hµnh khÊt, trém c¾p vµ g¸i ®iÕm ë PalÐttin vµo thêi §øc Giªsu. Ng­êi Doth¸i ®­îc miÔn thi hµnh nghÜa vô qu©n sù ®èi víi ®Õ quèc. N« lÖ lµ giai cÊp bÞ ng­îc ®·i nhÊt, nh­ng c¸c n« lÖ gèc Doth¸i th­êng ®­îc ®èi xö tö tÕ h¬n vµ cã thÓ ®­îc tr¶ tù do sau s¸u n¨m phôc vô.

ë trong n­íc vµ nhÊt lµ ë h¶i ngo¹i, ng­êi ta thÊy cã nh÷ng ng­êi xin gia nhËp ®¹o Doth¸i (Mt 23,15). Tr­íc khi trë thµnh t©n tßng, nam giíi ph¶i chÞu c¾t b×, ®­îc thanh tÈy vµ ®i d©ng lÔ t¹i ®Òn thê. Sè phô n÷ tßng gi¸o lu«n ®«ng h¬n ®µn «ng.

ë PalÐttin thêi §øc Giªsu, ng­êi phô n÷ kh«ng cã gi¸ b»ng nam giíi. ThÕ giíi cña hä chØ lµ gia ®×nh víi c¸c viÖc néi trî. Hä kh«ng ®­îc ®i häc c¶ vÒ mÆt ®¹o lÉn mÆt ®êi. Hä kh«ng ®­îc mêi lµm chøng t¹i tßa ¸n còng nh­ kh«ng ®­îc lªn tiÕng trong c¸c nghi lÔ phông tù. Hä Ýt khi ®i ra ngoµi vµ nÕu cã ra ngoµi th× th­êng ®éi kh¨n che ®Çu. Theo tËp tôc thêi ®ã, ng­êi ®µn «ng kh«ng nªn nh×n mét phô n÷ ®· cã chång, còng kh«ng nªn trß chuyÖn hay chµo hái mét phô n÷ ë ngoµi ®­êng. C¸c thiÕu n÷ Doth¸i lËp gia ®×nh rÊt sím. Hä lµm ®¸m hái lóc 12 hay 13 tuæi vµ th­êng lµm ®¸m c­íi kho¶ng mét n¨m sau. Ng­êi vî cã thÓ bÞ chång ly dÞ chØ v× nh÷ng lý do kh«ng ®¸ng g×. Sau khi chång chÕt, ng­êi vî gãa ph¶i chê xem ng­êi anh em chång cã muèn lÊy m×nh kh«ng, nÕu ng­êi nµy kh«ng muèn, ng­êi vî gãa míi ®­îc ®i lÊy chång kh¸c. ChÝnh trong bèi c¶nh ®ã mµ chóng ta hiÓu h¬n mét sè ®o¹n Tin Mõng nh­ Mt 22,23-32 vµ Lc 7,36-50. ViÖc cã mét nhãm phô n÷ ®i theo §øc Giªsu (Lc 8,2-3) h¼n lµ mét ®iÒu l¹ th­êng vµo thêi ®ã.

d. C¸c nhãm t«n gi¸o
Cã bèn nhãm chÝnh:
* Nhãm Xa®èc
Nhãm nµy gåm giíi gi¸o sÜ cÊp cao, phÇn lín c¸c t­ tÕ ë Giªrusalem vµ nhiÒu kú môc. NÐt chung cña hä lµ tÝnh b¶o thñ, hä chèng l¹i mäi thay ®æi vÒ mÆt thÇn häc, phông tù hay chÝnh trÞ. Hä cã th¸i ®é hßa ho·n víi ng­êi R«ma, cã thÓ lµ ®Ó duy tr× ®Þa vÞ, bæng léc. DÇu sao cµng ngµy hä cµng xa rêi d©n chóng, uy tÝn cña hä chØ dùa trªn chøc vô t­ tÕ mµ hä ®¶m nhËn. Bëi vËy khi ®Òn thê sôp ®æ n¨m 70, nhãm nµy còng biÕn mÊt khái lÞch sö.

XÐt vÒ mÆt gi¸o thuyÕt, nhãm Xa®èc phñ nhËn th­ëng ph¹t ®êi sau vµ sù phôc sinh (Mt 22,23; Cv 23,6-8), bëi hä g¾n bã víi quan niÖm truyÒn thèng vÒ ©m phñ. Hä kh«ng coi träng c¸c luËt truyÒn khÈu nhu nhãm Pharisªu, nh­ng l¹i hÕt søc trung thµnh víi nghÜa ®en cña Kinh Th¸nh. Hä quý chuéng ®Æc biÖt Ngò Th­ h¬n mäi s¸ch th¸nh kh¸c. §øc Giªsu còng ®· cã lÇn tranh luËn víi hä vÒ sù phôc sinh (Mc 12,18-27).

* Nhãm Pharisªu
§©y lµ mét nhãm gåm ®a sè lµ d©n th­êng thuéc giai cÊp trung l­u, tuy còng cã c¸c t­ tÕ vïng quª vµ c¸c thÇy Lªvi tham dù. Kh«ng ph¶i mäi ng­êi Pharisªu ®Òu lµ kinh s­, nh­ng hÇu nh­ mäi kinh s­ ®Òu lµ Pharisªu. ý nghÜa cña tõ pharisaioi cßn ®­îc tranh luËn; nhiÒn ng­êi cho r»ng nã cã nghÜa lµ "nh÷ng kÎ sèng t¸ch biÖt", tõ ®ã cã lèi gäi "biÖt ph¸i". Nhãm nµy b¾t nguån tõ nhãm nh÷ng ng­êi ®¹o ®øc (Hassidim) ë thêi Macabª. Vµo thêi §øc Giªsu, c¸c ng­êi Pharisªu rÊt ®­îc kÝnh träng v× chÝnh ®êi sèng ®¹o ®øc cña hä. Hä häp thµnh nh÷ng céng ®oµn nhá, ®ãng kÝn. Hä chuyªn cÇn suy niÖm Kinh Th¸nh vµ quyÕt t©m tu©n gi÷ tØ mØ mäi kho¶n luËt, thµnh v¨n còng nh­ truyÒn khÈu. So víi nhãm Sa®èc, hä cã tinh thÇn cëi më h¬n vÒ mÆt gi¸o lý vµ gi¶i thÝch Kinh Th¸nh. Khu«n mÆt ng­êi Pharisªu ®­îc m« t¶ trong Tin Mõng kh«ng ph¶n ¶nh hÕt sù thùc vÒ nhãm ng­êi nµy. Cã lÏ §øc Giªsu lóc cßn bÐ ®· ®­îc c¸c ng­êi Pharisªu d¹y gi¸o lý vµ cÇu nguyÖn ë héi ®­êng NadarÐt. H¼n ®· cã nh÷ng ng­êi Pharisªu kiªu h·nh vµ gi¶ h×nh, nh­ng th¸i ®é t­ëng m×nh cã thÓ mua ®­îc N­íc trêi b»ng c«ng tr¹ng vµ sù th¸nh thiÖn cña m×nh vÉn lµ th¸i ®é mµ chóng ta cã thÓ r¬i vµo.

* Nhãm Ðtxªn«
N¨m 1947 nhê mét kh¸m ph¸ t×nh cê ë vïng Cumran (t©y b¾c BiÓn ChÕt), ng­êi ta biÕt ®Õn sù hiÖn diÖn cña mét nhãm ng­êi Doth¸i, sèng chung víi nhau thµnh céng ®oµn: cã thÓ ®ã lµ nhãm Ðtxªn« mµ sö gia Doth¸i Gi«xªph« ®· nh¾c ®Õn. Cã lÏ nhãm nµy b¾t nguån tõ thêi Macabª khëi nghÜa. §©y lµ mét nhãm ®­îc tæ chøc hÕt søc chÆt chÏ vµ cã t«n ti trËt tù. Hä sèng nghÌo khã, v©ng phôc nh÷ng ng­êi l·nh ®¹o vµ ë ®éc th©n. Nh÷ng viÖc chÝnh cña hä h»ng ngµy lµ: cÇu nguyÖn s¸ng chiÒu. lao ®éng ch©n tay, thanh tÈy theo nghi thøc vµ dµnh mét phÇn ba ®ªm ®Ó häc hái Kinh Th¸nh vµ c¸c tµi liÖu cña céng ®oµn. Kh¸m ph¸ ë Cumran ®Ó l¹i cho ta nhiÒu b¶n chÐp tay quý gi¸ vÒ Kinh Th¸nh vµ c¸c tµi liÖu cña céng ®oµn. Còng cã c¶ mét hÖ thèng bÓ chøa n­íc dïng cho viÖc thanh tÈy.

Ph¶i nh×n nhËn r»ng ®êi sèng th¸nh thiÖn cña nhãm nµy qu¶ lµ mét ®ãa hoa ®Ñp cña Doth¸i gi¸o. Tuy hä sèng t¸ch biÖt nh­ng ®©y lµ mét céng ®oµn n¨ng ®éng, hä mong Chóa ®Õn nªn sèng trong cÇu nguyÖn vµ tiÕt dôc ®Ó chuÈn bÞ ®ãn Ng­êi. Theo c¸c t¸c gi¶ x­a nh­ sö gia Gi«xªph« th× nhãm Ðtxªn« sèng ®éc th©n hoµn toµn. Tuy nhiªn ng­êi ta l¹i t×m thÊy nh÷ng bé x­¬ng phô n÷ ë nghÜa ®Þa cña hä vµ c¶ nh÷ng tµi liÖu nãi ®Õn viÖc kÕt h«n mét vî mét chång. Dï sao ®iÒu nµy kh«ng ph¶i lµ kh«ng gi¶i thÝch ®­îc: cã thÓ lóc ®Çu, hä nhËn c¶ c¸c cÆp vî chång hay cho phÐp kÕt h«n, nh­ng dÇn dÇn hä ®i ®Õn chç tiÕt dôc tuyÖt ®èi. Nhãm Ðtxªn« tù coi m×nh míi lµ con ch¸u ®Ých thùc cña th­îng tÕ Xa®èc. §èi víi hä, ®Òn thê ®· bÞ c¸c t­ tÕ lµm « uÕ nªn hä tõ chèi kh«ng ®Õn ®Òn thê. Hä mong Thiªn Chóa ®Õn ®Ó thanh tÈy ®Òn thê vµ t¸i lËp mét nÒn phông tù thanh s¹ch. VÒ mÆt chÝnh trÞ, hä lµ nh÷ng ng­êi Doth¸i yªu n­íc. N¨m 68 hä lao m×nh vµo cuéc chiÕn chèng R«ma ®Ó råi chÊp nhËn thÊt b¹i.

Ch¾c cã mét liªn hÖ nµo ®ã gi÷a «ng Gioan TÈy Gi¶ víi nhãm Ðtxªn« ë Cumran, v× lêi gi¶ng cña «ng cã nh÷ng nÐt t­¬ng tù víi x¸c tÝn cña nhãm nµy: §Êng Mªsia ®· gÇn ®Õn, sù cÇn thiÕt cña viÖc thanh tÈy, sù kinh khñng cña ngµy thÞnh né s¾p gi¸ng xuèng... Ch¼ng râ §øc Giªsu cã biÕt ®Õn nhãm ng­êi ë Cumran kh«ng, nh­ng ph¶i nhËn r»ng gi¸o lý cña Ngµi kh¸c víi gi¸o lý cña hä ë mét ®iÓm kh¸ quan träng, ®ã lµ tÝnh phæ qu¸t cña ¬n cøu ®é. Khi c¶m nhËn ®­îc t×nh yªu Thiªn Chóa th× ng­êi Ðtxªn« quay ra c¨m thï nh÷ng kÎ téi lçi, ngo¹i gi¸o còng nh­ Doth¸i, vµ mong ngµy Thiªn Chóa tiªu diÖt tÊt c¶ nh÷ng kÎ v« ®¹o trªn mÆt ®Êt. Cßn §øc Giªsu l¹i nhÊn m¹nh ®Õn lßng th­¬ng xãt cña Thiªn Chóa ®èi víi téi nh©n.

* Nhãm Samari
D©n Samari lµ mét nhãm ng­êi cã gèc Doth¸i, nh­ng sau cuéc l­u ®µy n¨m 722 tr­íc CN, hä trë thµnh mét d©n cã pha trén nhiÒu s¾c d©n ngo¹i. Sau nhiÒu biÕn cè lÞch sö ®¸ng tiÕc, d©n Samari víi d©n Doth¸i nu«i mèi thï ghÐt lÉn nhau. Ng­êi Doth¸i coi ng­êi Samari lµ l¹c gi¸o vµ tõ chèi cã sù liªn hÖ víi hä (x Ga 4,9). Ng­êi Samari kh«ng thê ph­îng ë Giªrusalem, nh­ng ë trªn nói Garidim, vµ hä chØ nh×n nhËn Ngñ Th­ mµ th«i. Th¸i ®é cña §øc Giªsu ®èi víi nhãm ng­êi nµy thËt lµ kh¸c th­êng trong bèi c¶nh thêi Êy (Lc 10,33; 17,16; Ga 4,5-40). Samari còng ®· trë nªn phÇn ®Êt ®­îc rao gi¶ng Tin Mõng (Cv 8,5-25).

e. §Òn thê, héi ®­êng vµ c¸c ngµy ®¹i lÔ
* §Òn thê
Vµo thêi §øc Giªsu, ®Òn thê ®· tr¶i qua mét lÞch sö dµi. §Òn thê ®Çu tiªn do vua Sal«m«n x©y ®· bÞ qu©n Babylon ph¸ hñy n¨m 587 tr­íc CN. Sau khi tho¸t khái c¶nh l­u ®µy trë vÒ, ng­êi ta x©y ®Òn thê thø hai nhá h¬n (520-515 tr­íc CN). §Òn thê vua Hªr«®ª C¶, ®Òn thê ®­îc trïng tu vµ níi réng: c«ng tr×nh b¾t ®Çu n¨m 20 tr­íc CN, m·i ®Õn n¨m 64 sau CN míi hoµn tÊt, nh­ng s¸u n¨m sau ®Òn thê l¹i bÞ ph¸ hñy hoµn toµn. §Òn thê cã nhiÒu tiÒn ®×nh. Lín h¬n c¶ lµ tiÒn ®×nh d©n ngo¹i, n¬i ®©y ng­êi ta bu«n b¸n sóc vËt vµ ®æi tiÒn ®Ó d©ng cóng ®Òn thê (x. Ga 2,14). Mét lan can b»ng ®¸ ng¨n tiÒn ®×nh nµy víi tiÒn ®×nh phô n÷, ng­êi ngo¹i gi¸o v­ît qua sÏ bÞ xö tö (x. Cv 21,28). Råi ®Õn tiÒn ®×nh Ýtraen dµnh cho nam giíi. Sau cïng lµ tiÒn ®×nh t­ tÕ, ë gi÷a cã bµn thê d©ng lÔ toµn thiªu, cao 7,5 mÐt, mçi c¹nh dµi 25 mÐt. §©y lµ n¬i d©ng c¸c vËt hy sinh, ®Æc biÖt lµ "hy sinh vÜnh viÔn" gåm viÖc d©ng mét con chiªn vµo buæi s¸ng vµ buæi chiÒu mçi ngµy. Cuèi cung lµ phÇn quan träng nhÊt cña ®Òn thê gåm N¬i Th¸nh vµ N¬i Cùc Th¸nh. N¬i Th¸nh (Hªkal) cã bµn thê d©ng h­¬ng (x. Lc 1,9.11), bµn d©ng b¸nh tr­ng hiÕn vµ ch©n ®Ìn b¶y ngän. §i qua mét bøc mµn lµ vµo N¬i Cùc Th¸nh (Debir). tr­íc kia, trong ®Òn thê do vua Sal«m«n x©y, N¬i Cùc Th¸nh lµ n¬i ®Æt Hßm Bia Giao ¦íc. Tõ n¨m 587 tr­íc CN, Hßm Bia kh«ng cßn n÷a nªn N¬i Cùc th¸nh hoµn toµn ®Ó trèng. Ng­êi Doth¸i tin r»ng ®©y lµ n¬i Thiªn Chóa hiÖn diÖn c¸ch ®Æc biÖt, chØ cã th­îng tÕ t¹i chøc míi ®­îc vµo mçi n¨m mét lÇn trong dÞp lÔ x¸ téi.

§Òn th¬ lµ trung t©m ®êi sèng phông tù cña d©n Doth¸i, nªn viÖc ®Òn thê bÞ ph¸ hñy lµ mét mÊt m¸t kh«ng g× bï ®¾p næi. Tõ 20 tuæi, mäi ng­êi Doth¸i ph¸i nam ®Òu ph¶i nép thuÕ ®Òn thê. §i hµnh h­¬ng lªn Giªrusalem vµo ba dÞp ®¹i lÔ lµ mét niªm vui lín cho nh÷ng ng­êi mé ®¹o.

* Héi ®­êng
HiÖn nay ng­êi ta cho r»ng tõ thêi l­u ®µy ë Babylon, v× ®Òn thê kh«ng cßn n÷a, nªn b¾t ®Çu xuÊt hiÖn c¸c héi ®­êng. Tõ ®ã c¸c héi ®­êng ph¸t triÓn nhanh ë trong n­íc còng nh­ ë h¶i ngo¹i. Mçi céng ®oµn Doth¸i ®Òu cã héi ®­êng. ë c¸c thµnh phè lín cã nhiÒu héi ®­êng.

Héi ®­êng lµ mét c¨n nhµ h×nh ch÷ nhËt, h­íng vÒ Giªrusalem. Phông tù ë héi ®­êng chñ yÕu lµ ngµy sab¸t, gåm cã cÇu nguyÖn vµ ®äc Kinh Th¸nh: ng­êi ta ®äc Kinh Th¸nh b»ng tiÕng HÝpri, råi ®äc b¶n dÞch b»ng tiÕng Aram (Targum), sau ®ã lµ bµi gi¶ng nh»m gi¶i thÝch vµ ¸p dông vµo cuéc sèng (Lc 4,16-21). ¤ng tr­ëng héi ®­êng cã nhiÖm vô tæ chøc phông vô, chØ ®Þnh ng­êi ®äc s¸ch th¸nh vµ mêi nh÷ng ng­êi cã kh¶ n¨ng lªn gi¶i thÝch (x Cv 13,15).

Vai trß cña héi ®­êng rÊt quan träng; ®Æc biÖt sau n¨m 70, khi kh«ng cßn ®Òn thê n÷a, nã trë thµnh n¬i sinh ho¹t cña ®¹o Doth¸i. Héi ®­êng kh«ng nh÷ng lµ n¬i phông tù, mµ cßn lµ tr­êng häc vµ lµ trung t©m v¨n hãa. ChÝnh nhê héi ®­êng mµ niÒm tin cña ng­êi Doth¸i ®­îc duy tr× vµ lßng ®¹o ®øc ®­îc nu«i d­ìng.

* C¸c ngµy ®¹i lÔ
Cã ba dÞp lÔ lín hµng n¨m kû niÖm nh÷ng lÇn Thiªn Chóa can thiÖp trong lÞch sö ®Ó gi¶i phãng d©n Ng­êi. §ã lµ lÔ V­ît Qua, lÔ Ngò TuÇn vµ lÔ LÒu. Trong c¸c lÔ nµy, trªn nguyªn t¾c, mäi ng­êi Doth¸i ph¸i nam ph¶i ®i hµnh h­¬ng Giªrusalem.

LÔ V­ît Qua lµ lÔ träng h¬n c¶, kÐo dµi trän mét tuÇn. ChiÒu ngµy 14 th¸ng Nixan (kho¶ng th¸ng ba, th¸ng t­ d­¬ng lÞch), ng­êi ta s¸t tÕ chiªn t¹i ®Òn thê, råi t­ tÕ sÏ lÊy m¸u chiªn mµ ®æ d­íi ch©n bµn thê. Khi ®ªm xuèng, ng­êi ta sÏ ¨n tiÖc chiªn v­ît qua theo gia ®×nh hay theo nhãm. LÔ V­ît Qua ®­îc cö hµnh nh­ mét cuéc t­ëng niÖm nh»m gióp mçi ng­êi sèng l¹i kinh nghiÖm cña cha «ng hä x­a kia ®­îc gi¶i phãng khái AicËp. Trong b÷a tiÖc V­ît Qua ng­êi ta ¨n thÞt chiªn víi b¸nh kh«ng men vµ rau ®¾ng. Ngoµi ra ng­êi ta còng uèng víi nhau bèn chÐn r­îu ®· ®­îc vÞ chñ täa b÷a tiÖc chóc lµnh. Trong bÇu khÝ linh th¸nh cña b÷a ¨n ®Æc biÖt nµy, vÞ chñ täa sÏ kÓ l¹i biÕn cè XuÊt Hµnh. Lóc tiÖc gÇn tµn, ng­êi ta ®äc c¸c th¸nh vÞnh ca ngîi (Hallel) tøc lµ Tv 113-118.

Khi nhí l¹i cuéc gi¶i phãng x­a, ng­êi ta hy väng Chóa sÏ gi¶i phãng d©n Ng­êi trong t­¬ng lai. ChÝnh v× lÔ V­ît Qua lµ mét lÔ cã thÓ kh¬i dËy lßng ¸i quèc vµ v× sè ng­êi ®æ vÒ Giªrusalem rÊt ®«ng (kho¶ng 200,000 ng­êi), nªn dÞp nµy chÝnh quyÒn R«ma canh phßng cÈn mËt h¬n nhiÒu ®Ó tr¸nh b¹o lo¹n.

LÔ Ngò TuÇn ®­îc cö hµnh 50 ngµy sau lÔ V­ît Qua. Nguyªn thñy ®©y lµ lÔ mïa gÆt, ng­êi ta d©ng cho Chóa nh÷ng cña ®Çu mïa (Xh 23,16). Sau nµy lÔ Ngò TuÇn (cßn ®­îc gäi lµ lÔ C¸c TuÇn ë Xh 34,22) trë thµnh mét lÔ t­ëng niÖm viÖc Chóa ban giao ­íc vµ luËt trªn nói Xinai. ThËt lµ ý nghÜa khi chÝnh trong ngµy lÔ Ngò TuÇn cña ng­êi Doth¸i mµ Th¸nh ThÇn ®· ®­îc ban xuèng ®Ó kÕt thóc cuéc V­ît Qua cña Chóa Kit« (Cv 2).

LÔ LÒu nguyªn thñy lµ lÔ thu ho¹ch nh÷ng hoa tr¸i cña ruéng ®ång (Xh 23,16). Sö gia Gi«xªph« cho r»ng ®©y lµ lÔ th¸nh nhÊt vµ träng nhÊt cña ng­êi Doth¸i. LÔ nµy cö hµnh vµo mïa thu, khi vô thu ho¹ch ®· kÕt thóc (Lv 23,39), tr¸i c©y ®· ®­îc h¸i xong. Kh¸ch hµnh h­¬ng dùng lªn nh÷ng c¸i lÒu, hä ë ®ã trong b¶y ngµy ®Ó nhí l¹i thêi gian sèng trong sa m¹c (Lv 23,42-43). Ngoµi ra cã nhiÒu cuéc r­íc t­ng bõng, ng­êi ta phÊt cµnh l¸ v¹n tuÕ (lulab) ®Ó tung h«. Mçi ngµy c¸c t­ tÕ ®i r­íc n­íc ë hå Sil«a ®em vÒ r­íi lªn bµn thê. Buæi tèi, tiÒn ®×nh phô n÷ rùc rì ¸nh ®Ìn, cã ca móa suèt ®ªm. Tin Mõng Gioan ®· minh nhiªn nãi ®Õn lÔ nµy ë 7,2 vµ cã lÏ ®· ¸m chØ ®Õn lÔ Êy ë 7,37-38 vµ 8,12.

Ngoµi ba ®¹i lÔ trªn cßn nh÷ng lÔ kh¸c nh­ lÔ X¸ Téi, lÔ Cung HiÕn ®Òn thê (x. Ga 10,22) vµ lÔ T©n Niªn. Ngµy sab¸t lµ ngµy cÇu nguyÖn vµ nghØ ng¬i, ng­ng mäi c«ng viÖc sau s¸u ngµy lao ®éng. Ngµy sab¸t b¾t ®Çu tõ chiÒu thø s¸u ®Õn chiÒu thø b¶y, ®ã lµ ngµy th¸nh hiÕn cho Thiªn Chóa. §øc Giªsu kh«ng coi th­êng ngµy sab¸t, Ng­êi chØ ph¶n ®èi mét lèi hiÓu hÑp hßi vÒ ngµy lÔ nµy, bëi lÏ ngµy sab¸t còng lµ ngµy sèng cho tha nh©n (Mt 12,12).

VI. T¢N ¦íC Vµ C¸C KIT¤ H÷U

Th¸nh Giªr«nim« ®· kh¼ng ®Þnh: "Kh«ng biÕt Kinh Th¸nh lµ kh«ng biÕt §øc Kit«". Kh¼ng ®Þnh ®ã cßn phï hîp h¬n biÕt bao ®èi víi T©n ¦íc ®Õn nçi ta cã thÓ nãi: kh«ng biÕt T©n ¦íc, kh«ng biÕt bèn s¸ch Tin Mõng, lµ kh«ng biÕt §øc Kit«. BiÕt §øc Kit« thËt lµ mèi lîi tuyÖt vêi mµ mäi Kit« h÷u ­íc ao cã ®­îc trong ®êi.

C«ng §ång Vatican« II ®· dµnh ch­¬ng cuèi cña HiÕn ChÕ vÒ MÆc Kh¶i ®Ó nãi vÒ tÇm quan träng cña Kinh Th¸nh trong ®êi sèng Gi¸o Héi vµ ®êi sèng cña tõng Kit« h÷u.

C«ng §ång muèn lêi Chóa ®­îc trao göi ®Õn mäi Kit« h÷u thuéc mäi thêi ®¹i, mäi ng«n ng÷ (MK 22). §©y lµ mét ®iÒu míi mÎ, v× tõ thÕ kû XIII vµ nhÊt lµ tõ thÕ kû XV, cã khuynh h­íng kh«ng khuyÕn khÝch viÖc dïng Kinh Th¸nh b»ng tiÕng b¶n xø, vµ muèn dµnh riªng cuèn Kinh Th¸nh cho nh÷ng nhµ thÇn häc.

Dïng mét h×nh ¶nh m¹nh mÏ vµ s©u s¾c, C«ng §ång kh¼ng ®Þnh viÖc d©n Chóa ®­îc d­ìng nu«i b»ng b¸nh ban sù sèng tõ trªn bµn tiÖc Lêi Chóa vµ bµn tiÖc M×nh Chóa Kit« (MK 21). Nh­ thÕ, Lêi Chóa thËt lµ l­¬ng thùc hµng ngµy cho Kit« h÷u, song song víi viÖc hä ®­îc nu«i d­ìng b»ng bµn tiÖc Th¸nh ThÓ.,P> C«ng §ång khuyÕn khÝch ®Æc biÖt mäi Kit« h÷u ®äc Lêi Chóa th­êng xuyªn. Khi nghe ®äc Lêi Chóa trong phông vô th× Chóa Kit« "hiÖn diÖn trong Lêi cña Ng­êi, v× chÝnh Ng­êi nãi khi ta ®äc Kinh Th¸nh trong Gi¸o Héi" (PV 7). VËy khi Gi¸o Héi ®äc Kinh Th¸nh, th× lóc ®ã Thiªn Chóa nãi víi D©n Ng­êi vµ §øc Kit« loan b¸o Tin Mõng cho Gi¸o Héi (PV 33).

Tuy nhiªn, C«ng §ång cßn khuyÕn khÝch tÝn h÷u ®äc Kinh Th¸nh mét c¸ch riªng t­. §©y lµ mét h­íng míi cña lßng ®¹o ®øc Kit« gi¸o. ViÖc ®äc Kinh Th¸nh cã mét vÞ trÝ træi v­ît trong sè c¸c viÖc ®¹o ®øc.,P> Kinh Th¸nh lµ mét tËp s¸ch cæ, ngay bé T©n ¦íc còng ®· c¸ch xa ta gÇn 20 thÕ kû. ChÝnh v× thÕ chóng ta kh«ng ng¹c nhiªn khi gÆp nh÷ng ®o¹n v¨n khã hiÓu vµ xa l¹ víi nÒn v¨n hãa cña ta. "Lßng yªu mÕn nång nµn vµ sèng ®éng ®èi víi Kinh Th¸nh" (PV 24) ®­îc thÓ hiÖn qua viÖc häc hái kh«ng ngõng. C¸c bµi dÉn nhËp, c¸c ghi chó, c¸c s¸ch chó gi¶i vµ nh÷ng khãa häc vÒ Lêi Chóa sÏ gióp ta rÊt nhiÒu ®Ó hiÓu ®óng vµ s©u vÒ Lêi Chóa trong truyÒn thèng Gi¸o Héi.

Th¸i ®é ®Çu tiªn cña ng­êi ®äc Lêi Chóa lµ th¸i ®é ®øc tin. Tin r»ng chÝnh qua ®o¹n Kinh Th¸nh mµ t«i ®ang suy niÖm hay chiªm niÖm, Thiªn Chóa muèn ngá lêi víi t«i: "Trong s¸ch Th¸nh, Cha trªn trêi dÞu dµng ®Õn víi con c¸i Ng­êi vµ ®i vµo cuéc ®èi tho¹i víi hä" (MK 21). Nh­ng ®Ó cã thÓ ®èi tho¹i, ta cÇn biÕt më lßng l¾ng nghe c¸ch ©n cÇn vµ khiªm tèn. TiÕng Chóa ®Õn víi t«i ë ®©y, b©y giê; tiÕng Êy cã thÓ kh¸c víi nh÷ng dù ®Þnh cña t«i vµ ®ßi t«i b­íc vµo mét cuéc m¹o hiÓm cña lßng tin phã th¸c. Cuéc gÆp gì víi Lêi Chóa sÏ soi s¸ng cho tõng c¸ nh©n còng nh­ cho c¶ tËp thÓ tr­íc nh÷ng quyÕt ®Þnh vµ chän lùa trong hoµn c¶nh cô thÓ h«m nay. Nh­ thÕ suy niÖm Lêi Chóa ®ßi chóng ta ph¶i dÊn th©n b»ng c¶ cuéc ®êi.

§äc Lêi Chóa víi th¸i ®é tin t­ëng l¾ng nghe lµ ®· b¾t ®Çu cÇu nguyÖn. "CÇu nguyÖn ph¶i ®i ®«i víi viÖc ®äc Kinh Th¸nh, ®Ó cuéc ®èi tho¹i gi÷a Thiªn Chóa vµ con ng­êi ®­îc thiÕt lËp" (MK 25). DÜ nhiªn cÇu nguyÖn kh«ng nhÊt thiÕt ph¶i nãi ra lêi, nh­ng cã thÓ chØ lµ sù yªn lÆng th¼m s©u cña ng­êi thÊy m×nh sèng trong t×nh yªu Chóa.

Kinh Th¸nh sÏ chØ lµ mí ch÷ v« hån nÕu Chóa Th¸nh ThÇn kh«ng ®Õn t¸c ®éng trªn ng­êi ®äc. Nhê Ng­êi mµ mét b¶n v¨n cæ trë thµnh l­¬ng thùc nu«i d­ìng c¸c tÝn h÷u m·i cho ®Õn tËn thÕ. Nhê Ng­êi mµ §øc Giªsu lÞch sö trë nªn gÇn gòi víi chóng ta. Ng­êi sÏ dÉn chóng ta vµo ch©n lý trän vÑn. VËy ®Ó hiÓu ®­îc mét b¶n v¨n do Th¸nh ThÇn linh høng, chóng ta còng cÇn cã Th¸nh ThÇn soi s¸ng vµ thóc ®Èy.

"§èi víi con c¸i Gi¸o Héi, Kinh Th¸nh lµ søc m¹nh cho ®øc tin cña hä, lµ l­¬ng thùc cho linh hån hä, lµ nguån suèi trong ngÇn vµ th­êng h»ng cho ®êi sèng thiªng liªng cña hä" (MK 21).

B¶n dÞch T©n ¦íc mµ b¹n ®ang cÇm trªn tay lµ mét ®ãng gãp nhá bÐ cho nhu cÇu ®äc, suy niÖm vµ sèng Lêi Chóa trªn quª h­¬ng ViÖt Nam, vµ trong Gi¸o Héi.